Ваўчыная яма

Адзiнокая постаць чалавека то зьяўлялася, то зьнiкала ў негустым бярозавым падлеску, сярод высока памкнутых да неба хвояў. Гэта быў малады хлапец у зашмальцаваным салдацкiм бушлаце, зь зiмовай шапкай на галаве. З-пад расхрыстаных каўняроў ягоных апратак на грудзях выглядалi сiнiя палоскi заношанай цяльняшкi. Схуднелы хлапечы твар нёс выраз немалога клопату, амаль спалоху. Салдат iшоў нетаропка, часта спыняючыся, часам мяняючы напрамак хады, штораз азiраючыся — назад i ўбакi.

Хваёвы бор мiж тым поўнiўся ветраным шумам, якi несьцiхана мкнуў з вышынi i глушыў усе iншыя лесавыя гукi. Зрэшты, салдат ужо навучыўся ў звыклым пошуме лесу лавiць якi iншы гук, ягоны слых зыўжды быў насьцярожаны. Але ўнiзе пад хвоямi, сярод маладога падлеску было амаль цiха, адно далiкатна трапятала сьвежая лiстота бярозак. Дол быў яшчэ па-веснавому голы й шэры, хiба там-сям зелянеў чарнiчнiк ды, як заўжды на грудках, шарэлi лапiклы беламошнiку, ступаць па якiм было мякка, бы па дыване ў пакоi. Зрэшты, па дыване салдат не хадзiў, — адзiны дыван у iхнай кватэры чамусьцi вiсеў на сьцяне. Ды й ботаў ён не насiў да войска, а гэтыя, як надзеў — цяжкiя кiрзачы зь нягнуткiмi халявамi, — дык i не зьнiмаў другi год. I ў сухмень, i ў слату яны былi на нагах — ня дзiва, што левы пачаў ужо прасiць кашы . Хаця што боты — прахудзiлiся, пачалi iрвацца ягоныя штаны, вайсковыя хабэ , залапленыя на каленях, на адным ужо паявiлася дзiрка. Вядома ж, усё тое было кепска i, мабыць, iншы раз прычынiла б салдату клопату. Але не цяпер. Цяпер яму дапякаў клопат iншага кшталту — салдат хацеў есьцi.

Гэты клопат i вёў яго па хвойным грудку, прымушаў узiрацца долу i ўгару, у вецьце дрэваў. То быў ягоны канкрэтны iнтарэс: у доле маглi зьявiцца грузды, учора ён iх знайшоў ажно тры i зьеў. А тады спалохаўся ад думкi, што можа атруцiцца й сканаць тут, у гэтай лесавой глушчэчы. Аднак учора абышлося — трохi пакруцiла ў жываце й ацiхла. Значыць, можна харчавацца грыбамi, падумаў ён, абы шэнцiла iх знаходзiць. Яшчэ ён iмкнуўся згледзець у гольлi птушынае гнязьдзечка — дробныя лесавыя птушкi павiнны ўжо пачаць несьцiся. Калiсьцi малыя падчас канiкулаў у бабулi на вёсцы апаролi на ўзьлеску малое гнязьдзечка, зь якога выкацiлiся чатыры шэранькiя яечкi. Два зь iх разьбiлiся, а два ён асьцярожна прынес у хату. Бабуля насварылася: нашто пабурылi птушынае жытла, Бог пакарае. Тады ён сапраўды пашкадаваў: нашто было бурыць? Iншая справа цяпер, калi даўно ўжо няма бабулi, а Бог, падобна, зусiм адвярнуўся ад яго. А галоўнае — ён добра спазнаў, што голад — сапраўды ня цётка.

Нi груздоў, нi гнёздаў у гольлi, аднак, не трапляла. Не было бачна i птушак, ня чулася iхнага сьпеву, i салдат падумаў, што, можа, гэтак толькi ў бары. Мабыць, варта было павярнуць з грудка ўнiз, у сыраваты алешнiк на беразе рэчкi. Учора ён хадзiў там, праўда, таксама з нулявым вынiкам. Але ўчора яго рана выгнаў адтуль веснавы дожджык, ад якога хлопец схаваўся пад баравымi шатамi. У каторы раз за вясну хвоi ратавалi яго ад дажджу й давалi прытулак ноччу, але харчу тут не было. Пад хвоямi не расло нiчога, дол быў густа ўсыпаны сухой iглiцай, па якой поўзалi веснавыя кузуркi. Уначы, як ён спаў на грудку, пад ягоныя апраткi налезла мурашоў, i хлопец усё раньне цёр лыткi, каб ад iх пазбавiцца.

Сыраватыя алешнiкавыя мясьцiны ўвогуле ён не любiў, i за час свайго лесавога блуканьня звычайна абмiнаў iх. Нашмат весялей было брысьцi борам, дзе стромкiя хвоi зачароўвалi сваiм выгонiстым хараством, асаблiва ў цiхманы сонечны надвячорак, калi iхныя вершалiны ўрачыста зьзялi ў золаце нiзкiх промняў. А на ўзьлеску цi дзе на прагалiне часам трапляла якая старая сукаватая хваiна з такiм крывулякам-суччом, што па-хлапечы карцела ўзьлезьцi на яе i не зьлязаць да ночы. Першы раз салдат трапiў у вялiкi хваёвы лес на выезьдзе, у час манэўраў, як толькi прыехаў з вучэбкi ў полк. Аўтамабiлi сувязi тады паставiлi пад хваёвыя шаты, не спатрэбiлася й нацягваць сеткi. Салдат працаваў на радыёстанцыi i праз расчыненыя дзьверы тры днi й начы дыхаў смалiстым водарам бору i слухаў сьпевы птушак. Шкада, вучэньнi неўзабаве скончылiся, а затым усчалося такое, пра што ня хочацца i ўспамiнаць. Ды й забыць немагчыма.

Алешнiк над рэчкай ваўсю зелянеў сакоўнай лiстотай, мусiць, вiльгацi тут хапала. У доле праз ссохлы быльнёг прабiвалiся галiнастыя калiвы крапiвы, настырчылiся сухiя дубцы малiньнiку. У iм выразна прыкмячалася закiнутая ад леташняга сьцежка. Ну вядома, сьцежка кiравала па беразе, уздоўж рэчкi, якая круцiлася побач. Салдат засьцярожлiва пайшоў па ёй, асаблiва ня дбаючы, куды, — сьцежкай заўсёды карцела некуды iсьцi. I тады яго чуйны на пахi нюх злавiў у паветры гаркаваты пах дыму. Салдат спынiўся. Ну пэўна, то быў дым ад лесавога вогнiшча — дзесь гарэў касьцярок. А можа, тое неслася з поля, на момант усумнiўся салдат. Але не, поле ўсё ж было далекавата адсюль, за балотам, вёскi там цi ня ўсе ўжо папалiлi-панiшчылi. Гэта ж поруч з зонай. Цi, можа, таксама ў зоне — не зразумець. Казалi, на мяжы з зонай нядаўна яшчэ быў дрот на кольлi, але дрот у шмат якiх месцах зьнялi, парэзалi — на продаж цi што? Мiлiцыя часам патыкаецца сюды на сваiх Уазах , але ў мiлiцыi бракуе бэнзыну, а галоўнае — каму хочацца лiшнi раз лезьцi ў атамнае пекла? Не хацелася лезьцi й салдату, але во мусiў. Калi яго ў хлеўчуку на хутары ледзьве не апарола мiлiцыя, ён болей рызыкаваць ня стаў. Ды й гаспадар, самасёл-хутаранец сказаў: трэба табе iсьцi адсюль, хлопец. Што ж, ён разумеў i не хацеў лiха нi сабе, нi старому, якому падзякаваў за тое, што той прытулiў на тыдзень у сьцюжу. I ён пайшоў, куды глядзелi вочы. Вочы i прывялi яго ў зону.

Праўда, магло так стацца, што ён сам пакараў сябе нават болей строга, чым гэта зрабiў бы вайсковы трыбунал. Усё ж зона — ня рай, калi адсюль усiх выселiлi, калi сюды баiцца патыкацца мiлiцыя, калi ў газэтах не перастаюць пiсаць пра цэзiй ды стронцый, якiмi засыпана навакольле. Увесь сьвет устрывожаны. Захад гонiць гуманiтарную дапамогу, лякарствы, вывозiць дзяцей на аздараўленьне. Дык то з блiжнiх да зоны паселiшчаў i вёсак, а ён во ўлез у самае пекла. Праўда, i ён напачатку баяўся, думаў, захварэе. Але за паўтара месяцы нiчога кепскага ў сабе не заўважыў, нават не прастудзiўся нi разу, пачуваўся быццам нармальна. Калi б толькi было што есьцi. Ды й стары хутаранец Карп, якi з хутара нiкуды не патыкаўся, за ўсе гады пасьля аварыi пачуваўся, казаў, можа лепей за каго з маладых. Бо ня пiў — гэта галоўнае. А гарэлка, яна горш за радыяцыю для здароўя i без пары губiць мужчынаў. Харчу ж у хутаранца хапала — была карова, сьвiнчо, дзясятак курэй ды сабачка Кудлацiк, — i ўсе жывыя, здаровыя. Карп сваiм прыкладам здорава абнадзеiў салдата, асаблiва як сказаў, што i па суседзтву, за шашой таксама нехта жыве (чутно, як брэша сабака), ды й за балотам у былой вёсцы таксама паявiлiся самасёлы, — жывуць без электрычнасьцi, крамы i ўлады. Што без улады — дужа спадабалася салдату, як Карпу — што без калгасаў. Нiхто, мабыць, iм не дакучае — не памагае, але й не замiнае, гаспадар, як хочаш. Во, дажылiся мужыкi, век пра тое ня марылi.

Так, можа, яно й добра, думаў салдат, можа, i няблага старым. Але во маладыя, сыны i ўнукi таго ж Карпа, усе паразьехалiся, нiхто на хутары не застаўся. Значыць, чагосьцi баяцца. Значыць, ёсьць чаго апасацца...

Гэткiя думкi ня першы ўжо раз лезьлi ў затлумленую галаву салдата, можа, яны адтуль i не вылазiлi. Ён i баяўся, i супакойваў сябе, i меркаваў i так, i гэтак. Але што ён мог зрабiць лепш, куды падацца? Без дакумэнтаў, бяз грошай. Пешшу цi далёка дойдзеш, а на першай жа аўтобуснай станцыi яго возьме мiлiцэйскi патруль. Дома яго нiхто не чакаў; мачаха, калi б дазналася пра яго, адразу б пабегла ў мiлiцыю цi ў ваенкамат — гэтая толькi й чакала, каб яго пасадзiць. Сябры? Пасьля таго, што здарылася, якiя маглi быць сябры?

Крывулякай-сьцежкай у кустоўi салдат прайшоў уздоўж рэчкi, асьцярожна выглянуў з-за куста на бераг. Усюды было пуста, ды й дымам быццам перастала патыхаць, — можа, перамянiўся вецер? Тады ён зноў павярнуў ад рэчкi да хвояў i, узьлезшы на пагорак, апусьцiўся на падушку мяккага белага моху. Было цёпла, нават угрэўна, але свой скарэлы бушлат салдат не зьнiмаў нiколi —нi ўдзень, нi ўначы. Тут яго адразу апанавалi мурашкi —забегалi, замiтусiлiся па абдрыпаных халявах ботаў, мабыць, дзесь блiзка быў iх мурашнiк. Глядзi, якiя порсткiя, падумаў салдат, i нiякая радыяцыя iх не бярэ, прыстасавалiся за мiльёны гадоў. Во, каб так чалавек! Але чалавек, мабыць, нiколi не прыстасуецца да гэтай атамнай пагiбелi, — ня той арганiзм. Добра гэта цi не, салдат ня ведаў. Можа, i добра, iнакш чалавек можа ператварыцца ў мураша... А калi не ператворыцца i адкiне капыты — хiба так лепш? Вунь маманты не прыстасавалiся i ўсе пагiнулi. Цяпер толькi косьцi выкопваюць зь вечнай мерзлаты. Можа, такi лёс напаткае i людзей...

Але маманты ня самi сябе пагубiлi, а нейкiя абUктыўныя перамены ў сьвеце. А чалавек? Сам — сябе.

Во даў Бог чалавеку розум — на ўласную згубу.

Як салдат пераставаў думаць пра ежу, тады яго пачынала адольваць дрымота, i ён быў гатовы заснуць. Удзень спаць, аднак, баяўся. Хоць тут, у лесе, нiкога яшчэ не спаткаў, апроч хiба якой дробнай жывёлiны — вожыка цi зайца. Людзей тут не было. Сьпярша тое абнадзейвала салдата, але затым пачало нават палохаць — усё ж цi не дарма ён сюды прыдыбаў? Мусiць, людзi ўсё ж адчувалi нешта нядобрае. Зноў жа адзiнота пачала яго прыгнятаць, i чым далей ён тут бадзяўся, тым больш. Ды што зробiш? Розумам ён даводзiў сабе, што iнакш нельга, што тут ён не па ўласнай волi, што лепш быць аднаму. Але, здаецца, i аднаму было неяк, не трывала душа. Во ў чым загвоздка.

Трохi паляжаўшы на сугрэве, салдат зноў адчуў подых дыму i на гэты раз затрывожыўся не на жарты. Хутка падхапiўся, паўзiраўся ў бор, у алешнiк унiзе. Затым, памеркаваўшы, зноў пацiху пайшоў да рэчкi. Здалося, дымам павеяла менавiта адтуль.

Дзе сьцежкай, а дзе наўпрост праз хмызьняк салдат выйшаў на нешырокi ўзьбярэжны лужок, абышоў яго па краi алешнiку. Лужок быў пусты. Блiзка да рэчкi зноў падступаў абрывiсты бераг з хвоямi, i ён пайшоў паблiзу над iм, каб бачыць бераг. Яшчэ зводдаль на рачным павароце згледзеў нейкае жытло ў абрыве —цёмны лаз у зямлянку-нару, прыкрыты зьверху жардзём. На канцы адной жардзiны матлялася-сохла нейкая ануча, i наводдаль, на самым беражку лена дымiў касьцярок, дым ад якога, мабыць, i патрывожыў салдата.

I тады трошкi далей на беразе ён убачыў чалавека.

То быў невялiкi мужчына ў кухвайцы, у ссунутай на патылiцу зiмовай шапцы, ён махнуў у паветры белым, мабыць самаробным вудзiльнам, зьнерухомеў на колькi сэкундаў i дакладным рухам выкiнуў на бераг блiскучую рыбiну. Рыбiна, як бачна было здаля, надарылася ладная, не якая там уклейчына, — салдат тое вызначыў пэўна. У гэты момант чалавек таксама ўбачыў салдата, якi ад нечаканкi не пасьпеў куды захiнуцца. Мусiць, трэба было бегчы адсюль, але тая ўдалая рыбiна ў чужых руках нiбы зачаравала згаладнелага хлопца, i ён знарок паволi пайшоў да рыбака.

— Здрасьце...

Рыбак не адказаў i нават не памкнуўся да свае рыбiны, якая бiлася ў траве на беразе. Утаропiўшыся ў незнаёмца, той мусiць, вывучаў яго, таксама ня ведаючы, як паставiцца да ягонага тут зьяўленьня.

— Лешч? — запытаўся салдат, абы не маўчаць.

— Падлешчык, — скупа адказаў рыбак i рашуча ўскiнуў да яго аброслае шчэцьцю падбародзьдзе. — А ты скуль тут узяўся?

— Усё адтуль, — няпэўна адказаў салдат i няўлад са сваёй асьцярогай сеў непадалёк у доле. Чалавек яшчэ паўзiраўся ў яго, штось мяркуючы.

— А ты гэта — не зь мiлiцыi?

— Не-а. З армii.

— Дэмабiлiзаваны?

— Дэзэрцiр, — раптам сказаў салдат i ўнутрана схамянуўся. Нiколi яшчэ ён не вымаўляў услых гэтага слова, якое цяпер неяк само зьляцела зь языка.

Рыбак, вiдаць было, шчыра зьдзiвiўся, аж хакнуў.

— Во гэта дзела! Першы раз бачу дэзэрцiра.

Ён спрытна зьдзеў з кручка трапяткога падлешчыка, кiнуў у траву, дзе, як заўважыў салдат, ужо ляжала некалькi раней злоўленых рыбiн. Чалавек гаварыў гучна, вiдаць, з намерам паставiцца да хлопца строга, можа нават сурова, — усё ж ён быў куды старэйшы. Але салдат цяпер ня дужа на тое зважаў, ён ужо адчуваў, што рыбак не такi й суровы, як хоча здавацца.

— А дайце я, — раптам прапанаваў хлопец, як чалавек узьдзеў на кручок новага белага чарвяка. Рыбак трохi змоўчаў, а затым рашуча сунуў у ягоныя рукi шурпатае ляшчынае вудзiльна.

— На. Калi ўмееш.

— Некалi лавiў...

Чалавек адышоўся на сушэйшае i сеў на беразе.

У салдата адразу клюнула, i яшчэ празь дзьве паклёўкi ён выкiнуў на бераг зноў такога ж, як ранейшы, ладнага падлешчыка. Рыбак ускочыў, зьняў рыбiну, пасунуў да яго блiжэй берасьцянку з чарвякамi.

За ня дужа даўгi час салдат выкiнуў у траву яшчэ трох падлешчыкаў, i рыбак аж захваляваўся.

— Ну, дэзэрцiр, ну малайчына! Значыць, рыбацкае шчасьце маеш. Я тут з ранiцы тры штукi, а ты за пятнаццаць хвiлiн чатыры. Ну-ну! Давай лавi болей...

Салдат сам дзiвiўся ў душы — не такi ўжо ён i рыбак. Як i ўсе, некалi вудзiў у дзяцiнстве, а тут такая ўдача! Пасьля, добра, праўда, счакаўшы, зьняў з кручка яшчэ адну ўклейчыну. Але затым у рыбы, мабыць, настаў перапынак, i колькi ён нi кiдаў паплавок у тое ды iншае месца — нiчога не ўзялося.

— Ладна, — сказаў нарэшце рыбак. — Трэба гэту засмажыць.

— Дзе? — салдат праглынуў сьлiнькi.

— На вогнiшчы.

— А радыяцыя?

— Ну, i хрэн зь ёй, радыяцыяй. Смачней будзе, — сказаў рыбак i ўпершыню з прыязнасьцю засьмяяўся, паказаўшы шчарбатую скiвiцу. Салдат зь цiкаўнасьцю ўгледзеўся ў ягоны густа аброслы твар, — мабыць, чалавек быў яшчэ не стары, але ўжо моцна пакамечаны жыцьцём, можа нават хворы. Сабраўшы ў нейкую анучу рыбiн, ён панёс iх да касьцярка, дымок ад якога цiха курэў над берагам. Салдат пабрыў сьледам — усё ж ён адчуваў нейкае сваё права на тых падлешчыкаў.

— Запалак няма? — запытаў на хадзе рыбак.

— Няма.

— Гэта горш. У мяне таксама скончылiся. Так што дуй за суччом.

Чалавек пачаў разграбаць вугольле, а салдат узьлез на невысокi абрыў i пайшоў у бор. Паблiзу, аднак, сучча ў доле было малавата, i ён змушаны быў адысьцi далей, у хвойнiк. Неяк ён быў нават рады, што натрапiў на гэтага рыбака, што злавiў падлешчыкаў i цяпер, можа, збольшага спатолiць голад.

Праз колькi часу салдат прывалок важкае бярэма сушняку, кiнуў ля вогнiшча. Рыбак ашчадна перагортваў прысак — пёк рыбiны. Нейкi час яны засяроджана маўчалi, напружана чакаючы самага жаданага моманту, якi, аднак, трохi адкладваўся.

— Даўно тут? — запытаўся рыбак.

— Другi месяц.

— Ого! — рыбак уважлiва паўзiраўся ў хлопца. — I цябе не скруцiла?

— Ды быццам не...

— Тады й ня скруцiць, — упэўнена абoвiў рыбак. — Калi за месяц ня ўзяла, дык i ня возьме. Яна, цi ведаеш, ня кожнага бярэ.

— Хто ведае, — цiха мовiў хлопец.

— Я ведаю. Я тут ужо тры месяцы. I нi чарта: загартаваны арганiзм!

— Як жа вы яго загартавалi?

— Гарэлку пiў.

— Зразумела, — сказаў салдат.

— Столькi выпiў, што нiякая халера не бярэ. Так што й ты ня трусь.

Салдат не пярэчыў i не пагаджаўся — трошкi падзiвiўся самаўпэўненасьцi рыбака, але хто ведае. Можа, i праўда, што гарэлка загартоўвае — яму лепей вiдаць. Салдат жа гарэлкi выпiў няшмат i таму наўрад цi мог лiчыць сябе загартаваным.

Яны сядзелi так — болей моўчкi ля гарачаватага цяпельца, якое то ўспыхвала невялiкiм полымем, то пачынала дымна курэць, абкурваючы iхныя твары. Салдат нiякавата адварочваўся, але ня зрушваў зь месца. Рыбак жа, амаль не рэагуючы на дым, дбайна паварочваў i агартаў прысакам рыбiны.

— Во гэтая ўжо, можа, i гатовая. Перакладзем яе сюды, а гэтага блiжэй да агню, во... Жару тут ня надта й патрэбна, каб не згарэла...

Нарэшце ён выграб адну i, абпякаючы запэцканыя пальцы, трохi абцёр зь яе попел.

— Ну во! Не падсмажылася — падгарэла. Але есьцi можна.

Выграбшы яшчэ адну, не ўтрымаў i кiнуў далей у траву.

— Частуйся. Лепшай ня будзе.

Рыбiна была дужа гарачая — ня ўзяць у рукi, салдат раскрышыў на траве рэшткi налiплага на ёй вугольля i пачаў аддзiраць касьцiстыя кавалачкi. Увогуле было смачна, ён зжаваў усё, што можна было зжаваць, старанна абсмактаў калючы хрыбет. Але было да роспачы мала, i тое зразумеў рыбак.

— Бяры яшчэ адну. Болей ня дам, — строга абвясьцiў ён.

Што ж, i за тое дзякуй, падумаў салдат, маючы, аднак, надзею, што рыбу яны ўсё ж падзеляць пароўну. Але рыбак i сам зьеў толькi дзьве i раздумна памарудзiў, штось вырашаючы.

— А ладна! Яшчэ па адной. Астатняе ўраньнi.

Зьелi й яшчэ па адной i зноў не наелiся. У прысаку засталiся тры апошнiя, i рыбак прыняў непазьбежнае рашэньне:

— А чорт зь ёй! Што пакiдаць... Яшчэ да ранку не дажывеш —радыяцыя!

Менавiта такога рашэньня й чакаў салдат. Хiба што недарэчны напамiнак пра радыяцыю непрыемна шкрабануў ягоныя адчуваньнi, але ён хутка на тое забыўся. Не ўстаючы ад цяпельца, яны зьелi ўсе рыбiны; рыбак дбайна загарнуў вугалькi, пакiдаў у iх недагаркi.

— Ты паначуеш цi пойдзеш? Хаця куды табе йсьцi, праўда? —папытаўся ён проста, нiбы даўнi знаёмы. I салдат нечакана для сябе гэтак жа проста адказаў:

— Праўда.

— Ну i хай! Тут такая справа — трымаць агонь. Згасьне —будзем сырую рыбу жраць. Паняў?

— Ды ўжо ж, — болей бадзёра адказаў хлопец, адразу прыпамятаўшы зьмест адной кнiгi, якую чытаў у школе. Кнiга называлася Барацьба за агонь . Тады яго надта ўразiлi падзеi, што адбывалiся ў першабытным племенi, як у таго згас агонь. Цяпер iм двум пагражала нешта падобнае.

— Цябе як зваць? — крыху падабрэлым голасам запытаўся рыбак.

— Ды салдат проста, — падумаўшы, адказаў хлопец. Яму зусiм не хацелася называць сябе, а хлусiць таксама ён ня меў вялiкай ахвоты.

— А я бамж* проста, — у тон яму адказаў рыбак i засьмяяўся.

Што ж, хай будзе так, падумаў салдат. Адзiн дэзэрцiр, другi бамж, — сышлася салодкая парачка, зьедлiва падумаў ён.

— Такiя справы, — няпэўна закруглiў кароткую гутарку бамж i выцягся на траве. З-пад расшпiленай ватоўкi зь дзiравым подкладам агалiўся ягоны запалы жывот увесь у нейкiх сiняках i больках, i салдат зважлiва адвёў позiрк. Падумаў, аднак, што цяпер i ў яго ня лепшы. Паляжаўшы крыху, бамж зноў падняўся, сеў на траве.

— Не паелi — толькi жывот разгнявiлi. Знаеш, салдат, бяры вуду i закiдвай. Можа, i яшчэ возьмецца...

Салдат паслухмяна ўзяў з долу ня надта зграбнае вудзiльна з накручанай на яго жылкай i пайшоў на ранейшае месца, дзе нядаўна клявала.

— I глядзi мне кручок! — гукнуў ззаду бамж. — Адарвеш —галаву скручу!

Ды ўжо як-небудзь, адказаў яму ў думках салдат.

Увесь надвячорак ён кiдаў у невялiчкую затоку выразаны з хваёвай карыны паплавок i ўсё марна — клёву не было. Тады ён перайшоў у iншае месца — далей за трысьнёг, нiжэй па цячэньнi. Але й там ў яго нi разу ня клюнула. НадворU тым часам усё лепшала, зрабiлася зусiм цёпла, над вадой таўклiся клубкi машкары. Вецер суняўся, круглявая рачная затока, бы цьмянае люстэрка, адбiвала нязыркае хараство лесавога берагу, за якi паволi заварочвала рака. Нiзка навiслае над вадой кустоўе лазьняку на тым беразе клала на ваду глыбокi люстраны прыцемак, дзе, напэўна, вадзiлася рыба. Можа, нават ляшчы, калi ў ямiне, падумаў салдат. Але як перабрацца туды, каб не разьдзяваючыся, разважаў ён, губляючы цiкавасьць да вуды. Было цiха й лагодна, i ўжо ня верылася ў тую пагрозу, якая гадамi навiсала над краем, якой гэтак баялiся. Але, можа, дарма? Можа, той страх перабольшаны? Неяк жа жыве каля ракi бамж i нават фанабэрыцца — загартаваны! А можа, ён гэтак, каб ня думаць пра горшае й падбадзёрыць сябе? А заадно й яго таксама.

Як сонца схавалася за вершалiны хвояў, салдат выкiнуў з вады невялiчкага акунька — i ўсё. Болей да самага зьмярканьня нiчога ў яго не ўзялося. На вадзе ўжо цяжка было ўгледзець нерухомы паплавок, i хлопец зматаў вуду.

— Ну-у... А я думаў! — расчаравана сустрэў яго бамж, лежачы ля цяпельца. — Значыцца, такое тваё шчасьце...

— Не клявала зусiм.

— Гэта яна як калi. Неяк за раньне я вывудзiў шэсьць штук. А пасьля два днi нiводнай. Проста злосьць бярэ. Але й жраць хочацца...

— А болей тут — нiчога? — папытаўся салдат.

— А што ж тут яшчэ? Грыбоў, ягад няма — яшчэ рана. Зьверына ўся сышла прэч. Людзей адсялiлi. Што беглым бамжам застаецца?

Так, мусiць, няшмат застаецца беглым бамжам-дэзэрцiрам, згодна падумаў салдат. Але што можна было зрабiць, каб здабыць харчу, ён ня ведаў, як ня ведаў таго й бамж. Зрэшты, той, мабыць, i ня надта клапацiўся пра ежу.

— Тут, знаеш, такое дзела: менш будзеш есьцi — даўжэй пражывеш, — не зразумець, жартам цi насурqз зазначыў ён. —Менш радыяцыi спажывеш. Так што нам голад карысны.

Не, з тым салдат ня мог пагадзiцца, — ён i так згаладнеў дарэшты, а сiлы ад таго не паболела, — паменшала, гэта пэўна. I ён усё думаў, дзе каб што зьесьцi. Але цяпер ля рэчкi зьявiлася надзея, i ён не хацеў нiкуды адсюль iсьцi.

Як стала цямнець, бамж падняў з долу вудзiльна i адвязаў ад жылкi кручок, якi акуратна зачапiў за падклад кухвайкi.

— Трэба берагчы, а то... Спаць хочаш?

— Ня дужа, — адказаў хлопец.

— Дык пiльнуй агонь. А я кiмарну пару гадзiн.

Бамж на кукiшках палез у цесны лаз свае зямлянкi ў абрыве, а салдат застаўся ля касьцярка.

Ён патроху падкладваў ў вагонь сухiя хваёвыя палкi, санлява сачыў, як паволi, але настойлiва мiж дрэваў тачылiся, большалi, убiралiся ў сiлу, каб затым пачаць мiзарнець, лянiвыя языкi полымя. Тады зноў трэба было падкласьцi. Часам на хлопца шугала дымам — ад подыху ветру з рэчкi. Наўкола панавала цемра; чорнай рачной затокi адсюль было ўжо й ня згледзець. Адно няроўна сьвiцiўся — то ярчэў, то цямнеў — невысокi пяшчаны абрыў з нарой побач. Бор уначы амаль перастаў шумець, i навакол зрабiлася аж занадта цiхмана.

На хлопца зноў абвалiлася звыклае адчуваньне адзiноты, i ён пачаў думаць-меркаваць пра сваё незайздроснае становiшча. Зрэшты, думаў ён пра яго заўсёды, быццам намагаўся штось вырашыць. Цi што зразумець. Але нi таго, нi гэтага нiколi да канца не ўдавалася, ён ня мог выкараскацца зь нейкага разумовага тупiку, куды яго загнала жыцьцё. Цi, можа, загнаў сябе сам. Шмат было незразумелага ў ягоным недаўгiм жыцьцi, але адно было пэўна, — яму не пашчасьлiвiла нарадзiцца дужым. Нельга сказаць, што слабаком, але й ня дужым, — такiм, каб уласнай сiлай абаранiць сябе. Як гэта рабiлi iншыя — у двары. Калi тае сiлы бракуе, тады над табой будуць знушчацца iншыя, а табе толькi й спадзявацца на iхную лiтасьць цi абстрактную справядлiвасьць. Сiле ж ня трэба справядлiвасьцi, яна сама сабе гаспадыня й кiруе сабой як хоча. У дзяцiнстве салдата так сталася, што хлопцы з падворка былi старэйшыя за яго i ўжо таму дужэйшыя, якiя ня грэбавалi тым, каб пазьдзеквацца зь яго. Калi трэба было куды па што зьбегаць, пасылалi яго, калi ў яго паяўляўся ножык, можна было яго адабраць. Цi папрасiць паглядзець i не аддаць. Ашукаць таксама можна было. Бо, апроч таго, што ён слабейшы за iншых, ён яшчэ скардзiцца не пабяжыць, бо яму не было на каго скардзiцца — ён ня меў бацькi. А пасьля ў яго ня стала й мацi.

Дзяцiнства для яго выдарылася мала шчасьлiвае, нават пакутнае; асаблiва, як ён страцiў бацькоў i застаўся адзiн з старой, нямоглай бабуляй. Пасьля, у iнстытуце, што-нiшто для яго зьмянiлася да лепшага, ён шчыра памкнуўся да ведаў, набыў самастойнасьць i па магчымасьцi адасобiўся ад калектыву, якi яго нiколi ня вабiў. Але пасьля прызыву ў войска ўсё горшае да яго вярнулася: i гаманкi, мiтусьлiвы калектыў у казарме, i абсалютная залежнасьць ад нахабных, самазваных салдацкiх лiдэраў. Апынуўшыся пасьля вучэбкi ў палку, ён думаў, што тут будзе iнакш, што тут яны ўсе роўныя, i афiцэры будуць ставiцца да iх справядлiва. Афiцэры, можа, i ставiлiся да ўсiх справядлiва, але афiцэраў было няшмат, i тыя былi занятыя ўласнымi афiцэрскiмi справамi. Салдатамi ж верхаводзiлi свае, тыя, што вылучылiся з салдацкай масы й кiравалi паводле свайго крымiнальнага разуменьня. Самымi аўтарытэтнымi сярод iх былi тыя, што ўжо пасядзелi ў турме, адкуль яны прынесьлi ўласную мараль i турэмныя звычаi. Неяк перад вячэрняй паверкай сяржант Дробышаў упусьцiў пад ложак свой футарал ад зубной шчоткi i, як заўжды, па-хамску загадаў салдату: А ну, паднiмi! Замест таго, каб зараз жа выканаць загад, салдат коратка кiнуў: Сам паднiмi i тут жа паляцеў ад моцнага ўдару ў твар. Ён ня сьцямiў, што сяржант з намерам кiнуў пад ложак футарал, i гэта яго няўцямнасьць каштавала салдату прыкметнага сiняка пад вокам. Назаўтра пры разводзе на заняткi камандзiр роты пацiкавiўся: Што гэта ў цябе? У страi ўсе напружана чакалi ягонага адказу, i ён, трохi счакаўшы, сказаў, што ўпаў. Трэба глядзець пад ногi , — глыбакадумна заўважыў ротны. А непадалёк зь першай шарэнгi злосна шчэрыўся на яго сяржант Дробышаў. Салдат падумаў тады, што, напэўна, адказаў правiльна, але ўжо на наступны дзень яму давялося пашкадаваць аб тым. У курылцы, дзе ён толькi прысеў з хлопцамi, паявiўся сяржант Дробышаў i моўчкi з усяе сiлы выцяў яго кулаком пад дых — пачаму не ўстаеш, калi старэйшы заходзiць? Скорчыўшыся ад болю, салдат павалокся ў казарму, у той час, як iншыя моўчкi i абыякава пазiралi ўсьлед. Нiхто не заступiўся, нiбы так i належала ставiцца да шараговых.

Але яшчэ горшае стала на пачатку вясны, як старшыном роты прызначылi прапаршчыка Зяленку. Гэты ўзяў за звычай таемна кучкавацца зь сябрамi пасьля адбою ў капцёрцы, дзе яны выпiвалi. Часам каго-небудзь будзiлi ў казарме й таксама клiкалi ў капцёрку. Аднойчы пасьля поўначы адтуль выйшаў счырванелы з твару, мо нават заплаканы, зямляк Пецюхоў, моўчкi лёг на свой ложак i накрыўся з галавой коўдрай. Што яны там? — цiха папытаўся салдат, ды зямляк нават не адказаў i доўга яшчэ ўздрыгваў пад коўдрай ад плачу. Салдат здагадваўся пра тое, што там адбылося, але маўчаў, ужо адчуваючы, што прыйдзе чарга й да яго. Праўда, пакуль не прыходзiла, i хлопец з трывогай i страхам чакаў, калi тое здарыцца. Пару разоў ён прыкмячаў, як пад ранак з капцёркi выбрыдаў яўна пoнаваты Дробышаў, таропка распранаўся i клаўся ў свой рупна разасланы для яго ложак, — праз тры ложкi ад салдатавага. Аднойчы Дробышаў, ужо легшы, устаў i з кiшэнi штаноў дастаў фiнку, якую, азiрнуўшыся, сунуў пад матрац. Ужо цi не зьбiраўся ён каго зарэзаць уначы, засынаючы, падумаў салдат. У той момант ён ня ведаў яшчэ, што зарэзаць давядзецца самому, i з тае хвiлiны ўсё ягонае жыцьцё пойдзе наперакасяк.

Яны тады стомленыя зьмянiлiся з нараду, i толькi салдат заснуў пасьля адбою, як адразу прачнуўся ад моцнага штуршка ў бок, —над iм у праходзе стаяў камлюкаваты радыст Падабед. Да прапара , — прагугнявiў ён, i салдат зразумеў, што яго клiкалi ў капцёрку. Пасьля другога такога ж тумаку ён мусiў устаць, пачаў надзяваць штаны, затым боты. Босы , — прасiпеў Падабед, i ён, памарудзiўшы, босы паплёўся па праходзе ў капцёрку.

Там яшчэ соннага й стамлёнага, з замутнёнай гiдотай сьвядомасьцю яго нахабна згвалтаваў на падлозе ўсё той жа ненавiсны яму сяржант Дробышаў; Падабед i Зяленка трымалi. Змучаны i зганьбаваны, як i нядаўна ягоны зямляк Пецюхоў, ён дабрыў да свайго ложка i лёг. Ён не палез хавацца пад коўдру, нават не заплюшчыў вочы i ляжаў, чакаючы свайго часу. Наўкола ў начным прыцемку казармы саплi, варочалiся, мармыталi ў сьне салдаты, i нiкому не было справы да таго, што рабiлася за сьцяной у капцёрцы. I салдат так меркаваў, што ня будзе справы й да таго, што неўзабаве мела здарыцца.

Усё ж ён дачакаўся таго, чаго хацеў. Праз гадзiну цi болей да свайго ложку цiха, нiбы крадком, падышоў нарэшце i Дробышаў, распрануўся i лёг. Яшчэ праз кароткi час пачуўся ягоны нягучны храп, сяржант спаў. Тады салдат падняўся, надзеўся, акуратна навярнуў парцянкi, нацягнуў боты. Усё рабiў нетаропка i грунтоўна, бы цягнуў час. Заставалася надзець бушлат, але бушлат разам зь iншымi вiсеў каля тумбачкi днявальнага, якi там прымасьцiўся кiмарнуць у глухi час начы. Салдат падышоў да соннага Дробышава, пацiху засунуў руку пад ягоны матрац. Не адразу, але намацаў фiнку i без размаху, зь незвычайнай для сябе сiлай увагнаў яе па самы тронак у левы бок Дробышава. Той толькi хрыпнуў гучней i, не прачнуўшыся, абвяў на ложку.

Ледзьве трымаючыся на дрыготкiх нагах, салдат зьняў з кручка свой бушлат i, на хадзе надзяваючы яго ў рукавы, выскачыў у калiдор.

— Куды? — сонна гукнуў да яго днявальны.

— Жывот! — кiнуў ён, зачыняючы дзьверы.

На далекаватую прахадную ён не пабег, за прыбiральняй у агароджы быў вузкi пралом, празь якi тыя ж сяржанты хадзiлi ў самаволку. Салдат вылез зь яго i па цёмным перавулку скiраваў на гарадзкую ўскраiну.

Бамж кiмарнуў, як ён i казаў, ня болей за пару гадзiн i недзе за поўнач задам выбраўся са сваёй нары.

Была бязьмесячная ноч, над рэчкай курэла-паўзла белаватая коўдра туману. На беразе пачувалася па-начному зябкавата, i бамж, скалануўшыся, патупаў да касьцярка, дзе, паклаўшы галаву на каленi, сядзеў салдат. Бамж затрывожыўся:

— О, о! Патухае! Падкласьцi трэба...

Ён падклаў у вогнiшча некалькi сухiх палак, ад якiх слабы агонь i зусiм захацеў згаснуць, але памалу-пакрысе стаў разгарацца. Пустэльны бераг трошкi асьвяцiўся, стаў вiдзён блiзкi абрыў i над iм — суцэльная сьцяна бору.

— Iдзi ў зямлянку, — сказаў бамж. — Там лахманiна, накрыесься.

Салдат моўчкi падняўся, але не палез у нару-зямлянку, а прымасьцiўся пад абрывам побач i адразу заснуў. Сноў нiякiх ня бачыў — ён iх наогул ня сьнiў, — але не даспаў да ранку. Прачнуўся на золку ад сьцюжы, — ля ракi было куды халадней уначы, чым на баравiнцы ў лесе, тут дрыжака даймала, як мае быць. Раз за разом скаланаючыся, ён падышоў да цяпельца, ля якога ў сьвiтальным паўзмроку шарэла самотная постаць бамжа.

— Што, ня сьпiцца? А, холадна. Ну то зь непрывычкi. Мусiць, ад мамкi нядаўна? — хрыплаватым зранку голасам загаманiў бамж. Як ужо заўважыў салдат, бамж наогул быў ахвочы пагаманiць. Тое ўвогуле падабалася салдату, якi сам ня дужа быў гаваркi й ня дужа любiў адказваць на чые-небудзь пытаньнi.

— Ноч цёплая. Туман...

— Ноч цёплая, — падхапiў бамж. — А есьцi ўсё роўна хочацца. Так што бяры вуду i закiдай. На ранку, можа, лепш возьмецца.

Ён прычапiў да жылкi свой беражоны кручок, i салдат, усё скаланаючыся, пайшоў да трысьнягу ў затоку.

Неўзабаве, суняўшы ранiшнюю дрыжаку, ён як мага далей кiдаў у ваду паплавок i чакаў, чакаў, што вось-вось клюне. Ды нi чарта не клявала. Вада была цiхая, ад паплаўка, як упадзе, на паверхнi далёка расплывалiся кругi, якiя затым патроху зьнiкалi. Ён чакаў, як паплавок торгне i вада ля яго здрыганецца, паплавок, можа, нырне — раз i другi, —пэўны знак таго, што ўзяўся. Лешч, падлешчык цi хоць бы якi акунёк. Ды мiнаў час, паплавок ляжаў цiха, клёву не было. Неба над лесам тым часам зусiм прасьвятлела, у зоне пачынаўся новы дзень.

Тады салдат падумаў, што, мабыць, трэба зьмянiць прынаду, —гэтыя белыя, з-пад хваёвай кары чарвякi, можа, ня самы лепшы для рыбы корм, трэба пашукаць звычайнага дажджавога чарвяка.

Паклаўшы вудзiльна канцом у ваду, ён адышоўся далей, пашукаў нiзкаваты, зь дзернiной беражок i кароткай палкай стаў яго раскопваць. I сапраўды, хутка натрапiў на нейкае пачварства ў зямлi, хiба толькi падобнае да таго, што ён шукаў. То быў не чарвяк, а нейкi чырвоны вуж з палец таўшчынёй, доўгi, як яго выцягнуў салдат зь зямлi, — можа, нават паўмэтра даўжынёй. Перамагаючы гiдлiвасьць, салдат растаптаў абцасам яго галаву (хаця было не зразумець, дзе ў яго галава, а дзе хвост) i кiнуў астатняе ў раку. Цi не ад радыяцыi тое? — спуджана падумаў хлопец. Каму радыяцыя — пагiбель, а каму — во, спрыяе. Каб так паспрыяла чалавеку... Ён i яшчэ пакалупаўся ў беразе, шукаў звычайных чарвякоў, ды звычайныя тут, мабыць, вывелiся, цi не панiшчаныя гэтым мутантам? — падумалася хлопцу. Мусiць, то натуральна, паводле законаў прыроды, калi той, хто дужэйшы, пажырае слабейшага. Як i ў людзей.

Як ён вярнуўся да вуды, паплавок яе чамусьцi плаваў ля самага берагу. Затрывожаны хлопец выцяг з вады вудзiльна i сапраўды спалохаўся — кручка не было. Ад паплаўка гайдаўся кароткi канец жылкi i ўсё. Але куды ж ён падзеўся, хто яго адарваў? Мусiць, каб адарваць, трэба было тузаць, але ж ён ня тузаў. Ён наогул не чапаў вудзiльна. Доўга не разважаючы, хлопец зьдзеў боты, падкасаў штаны i палез у ваду. Ён старанна абшарваў трысьнёг на водмелi, зялёныя травяныя водарасьцi, як толькi iх можна было дастаць. Глыбей, праўда, нiчога не было вiдно, адно стаяла мутнаватая вада, у якой штосьцi струменiла i гайдалася — цякло ў адзiн бок, усё да таго ж Чарнобылю. Добра, што не з Чарнобылю, падумалася хлопцу, хаця ад таго ня стала лягчэй. Кручка нiдзе не было.

— Што, адарваў? — крыкнуў ззаду бамж, падышоўшы па беразе.

— Ды во...

— Я ж табе казаў... Цяпер галаву тваю адарваць! — пагразiўся той i таксама пачаў разувацца.

Салдат чакаў лаянкi i быў да яе гатовы, бо завiнавацiўся пэўна. Але вялiкай злосьцi ў бамжа не адчувалася, той толькi вылаяўся, i праз хвiлiну яны ўдвох лазiлi па каленi ў вадзе, мацалi ў дне нагамi, шарылi рукамi ў трысьнягу. Замутнёная iмi вада не давала ў сабе шмат згледзець, муць няхутка зганяла ленаватым цячэньнем; цячэньне магло сагнаць i кручок з канцом жылкi. Бамж лаяўся, але не на салдата — хутчэй так, каб спатолiць прыкрасьць. Сапраўды, становiшча iх рабiлася ўсё горшым, было чаго злаваць. Урэшце абодва яны скалелi ў ранiшняй вадзе й выбралiся на бераг.

— А можа й добра, — раптам сказаў бамж. — Менш радыяцыi набяром.

Салдат не адказаў. Увесь час адчуваючы, як смокча пад грудзямi, ён адышоўся ад вогнiшча i, не зьнiмаючы макравага бушлата, выцягся на траве. Туман над рэчкай увесь ужо сплыў, стала цяплей; на небе гулялi прыгожыя белыя аблачынкi, — неба абяцала цёплы пагожы дзень. Але неба не абяцала харчу — пра харч трэба было дбаць людзям. Толькi дзе i як?

Яшчэ да таго, як трапiць на хутар да самасёла, ён швэндаўся наўкола зоны i аднойчы выйшаў да аўтобуснага прыпынку на ўзьлесьсi. Якраз падкацiў гарадзкi аўтобус, зь якога выйшла некалькi пасажыраў, усе таропка скiравалi да недалёкай вёскi. Толькi адна зь iх — немаладая вясковая цётка, затрымалася, паклала долу свае хатулi. Стоячы недалёка за кустом, салдат згледзеў, як цётка дастала з хатуля белы гарадзкi батон, адламала ад яго ладны кавалак. Ён глядзеў i баяўся, што тая на ягоных вачах пачне есьцi — хлопец быў згаладнелы i думаў, што не стрымаецца. Але цётка, мабыць, ня ўчула ягоных думак i са смакам узялася ўплятаць гарадзкi гасьцiнец, — таксама, вiдаць, была згаладнеўшы. Кепска сабой валодаючы, салдат выйшаў з-за кустоў i, стараючыся, як мага спакайней мовiў: Не палохайцеся, цётачка, я...

То была ягоная памылка, як ён зразумеў пасьля, ня трэба было так напружана, амаль трагiчна; трэба было лягчэй, можа нават жартоўна. Але тады жартоўна ён ня мог. Ягоны напружаны тон, а можа, i схуднелы выгляд спудзiў жанчыну, яна крыкнула i, схапiўшы свае хатулi, пабегла да вёскi.

I ў тым i, можа, у некаторых iншых выпадках лепш было паводзiць сябе бесклапотней, лягчэй, без надрыву. Ды й ва ўсёй ягонай гiсторыi таксама, часам думаў салдат. Што здарылася, тое здарылася, ну — пакарайце, гатовы адседзець. А калi што, то гатовы й да вышкi, што зробiш, калi вiнаваты. Можа б, усё i ўладзiлася як-небудзь. Усё — а як жа зона? Цi ня вылезе яму бокам яшчэ й зона?

Але куды ж яму было яшчэ дзецца, апроч зоны?

Ён ахвотна б застаўся на хутары ў дзеда Карпа, калi б той быў далей ад мiлiцыi. Дзед быў не гаваркi, пра сябе ня надта распавядаў, але й пра яго ня дужа распытваў. Як дажджлiвым сьцюдзёным надвячоркам салдат пастукаў у ягоныя вароты, адразу пусьцiў. Мабыць, нешта пацямiў зь першага позiрку, i хлопцу ня трэба было нi правошта расказваць. Галоўнае — не давялося хлусiць, чаго ён ня ўмеў зь дзяцiнства. Хаця не заўсёды казаў i праўду, але кожны раз пасьля ў такiх выпадках было брыдка самому. I ён даўно адчуваў: лепей ня трэба. Лепш па-праўдзе.

Здаецца, ён зноў заснуў — дабiраў недаспаны ўначы час, — як устрывожана прачнуўся ад блiзкiх таропкiх крокаў. То iшоў аднекуль бамж — басанож, бяз шапкi, у высока, за каленi, падкасаных штанах.

— Уставай i давай за дрывамi. Будзем жабаў смажыць!

— Жабаў?

— А ты думаў! Смаката, я ўжо еў, — сказаў бамж i вывалiў з шапкi дзясятак рознага памеру жабаў. Некаторыя зь iх адразу кiнулiся прэч, i бамж босай нагой рашуча спыняў iх паратоўчы спрыт у траве.

— Куды? Куды скачаш? Я табе дам удзiраць! Знаеш, — сказаў ён хлопцу. — То, можа, i добра. Усё ж у жабаў радыяцыi менш. Бо тутэйшыя, не з Чарнобыля прыскакалi. А рыба чорт яе ведае, адкуль плыве.

Слабое гэта суцяшэньне ня дужа кранула салдата, якi паволi, бяз жаднай ахвоты, палез на абрыў — у бор па дровы.

Бамж ня хлусiў — ён сапраўды еў жабаў, — ня тут, у зоне, а летась пад Менскам, як яны ўдвох акупавалi нечую пустую дачу. Праўда, тады яны мелi бутэльку, зь якой яно ўсё смачней i адважней. Ягоны напарнiк Трушч, нядаўнi дацэнт iнстытуту, падаў прыклад гэтай адмысловай закусi. Ён жа распавёў, што недзе пад Полацкам мясцовы рыбгас заключыў дамову з францускай фiрмай на пастаўку такiх во жабаў — увесну кашамi вазiлi ў Парыж на адмыслова зафрахтаваным для таго самалёце. Французы няблага плацiлi валютай, на якую начальнiк рыбгасу паставiў катэдж над возерам i купiў Пэжо . Катэдж, праўда, хутка згарэў, а што стала зь Пэжо , дацэнт ня ведаў. Можа праўда, а можа й плёткi, меркаваў бамж, але цяпер перабiраць не выпадала. Сапраўды, жраць дужа карцела. Як i заўжды.

Стрымлiваючы гiдоту, бамж ножыкам выпатрашыў жабiны вантробы, кiнуў у раку. Нарыхтаваных жабаў радком расклаў на траве, некаторыя яшчэ тузалi лапкамi, але большасьць ляжала цiха. Салдат прынёс ладны бярэмак сушша, яны раскачагарылi добрае вогнiшча i на выграбеным зь яго жары паклалi пляскатыя жабiны тушкi. Спакваля ад вугольля пашыбаваў незразумелы, але быццам зусiм нябрыдкi пах смажанага. Жабы памалу пяклiся.

— Хочаш жыць — умей падлу пажраць! — сказаў бамж. — Вось дэвiз савецкiх бамжоў.

— А што — ёсьць бамжы i несавецкiя? — запытаў салдат.

— А як жа! У Францыi, напрыклад, бамжы. Называюцца па-француску кляшары, дацэнт расказваў. Ну жывуць, я табе скажу, ня горш, чым у нас сакратары райкомаў.

— Няўжо?

— Праўда. Дацэнт езьдзiў у Парыж, бачыў. Сьпяць пад саборам, ранiчкай сьнедаюць у Булонскiм парку. Культурна так, на лаўцы, пасьцелюць газэтку, паставяць бутэлечку чырвонага. Ну i там —францускую булачку, каўбаску. Пасьля — дабавяць яшчэ ў бiстро, так забягалаўка па-iхнаму называецца. Ну а абед само сабой — дзе-небудзь на Елiсейскiм полi...

— Елiсейскiх палях, — паправiў салдат.

— Можа, i на палях. Калi аднаго поля мала. Iх жа там таксама, мабыць, нямала, кляшараў гэтых... А ў нас якiх, можа, пару дзясяткаў i тым жраць не даюць. Во, трэба жабаў жраць...

— А не атруцiмся?

— Нi чарта ня будзе, — запэўнiў бамж, — радыяцыя ня дасьць. Яна сама каго хочаш атруцiць.

Салдат зразумеў тое як жарт, хаця й на гэты раз яму было не да жартаў. Як i заўжды, ён чуўся прыгнечаным, мала што яго весялiла цi нават захапляла. Тое, мабыць, заўважыў бамж i, знарок сярдзiта пачаў дакараць салдату:

— Ты гэта — ня кiсьнi! Малады яшчэ, трэба лягчэй пачувацца. Маладая бяда, яна што пылiнка, дзьмух — i няма. Празь месяц i ня ўспомнiш. Яшчэ хто ведае, каму пашэнцiць — iм там, на чыстай зямлi, цi нам тут, у зоне.

— Наўрад цi нам, — сказаў салдат.

— А во й не наўрад! — загарачыўся бамж. — Мы тут сядзiм на нiкчэмнай зямлi, самi па сабе. А яны там ля ядзерных базаў. Ну па кiм смалянуць у першую чаргу, саабразi?

— Па ўсiх разам.

— А во й няправiльна. Усё ж ты салдат, ды яшчэ дэзэрцiр, мусiць слаба ў гэтым петраеш. А я афiцэр запасу, дваццаць гадоў адслужыў, у том чысьле шэсьць у ракетных войсках стратэгiчнага прызначэньня. Паняў?

Што было панiмаць, думаў салдат. I дурню зразумела, што будуць цаляць па базах. Але гэтых базаў навокал столькi, што промаху проста ня можа быць — за кожным кустом база. Ды й Чарнобыль — ня пустка, там таксама засталiся рэактары. Але салдат не хацеў нi спрачацца з гэтым чалавекам, нi нават абмяркоўваць балючую праблему — у яго свае праблемы былi ня меней балючыя.

Зноў па адной, як учора падлешчыкаў, яны пачалi есьцi падсмажаных жабаў, абсмоктваць iх тонкiя костачкi. Жабы ўвогуле былi дробныя, канечне, абодва яны не наелiся, — хiба што раздражнiлi свой згаладнелы апэтыт. I бамж абвясьцiў:

— Ну, здорава, ды мала. Знаеш, давай ты нацягай болей дроў, а я зноў у балота. Ужо я iх налаўлю...

Так яны й зрабiлi, — салдат зноў палез у бор, а бамж хуткiм крокам пашыбаваў берагам рэчкi да недалёкага балота.

Салдат хадзiў доўга, забрыў нават далёка. Баравы лес усюды быў прыгожы нейкаю трагiчнаю прыгажосьцю. Хвоi зь цiхiм гулам гайдалiся ўгары, сьвежай лiстотай трапяталiся пад iмi бярозкi, бы не падазраючы, дзе расьлi. Дзе на сонечных палянках высока вымахала нейкая невядомая трава, — нiбы жыта, нават з пустым калосьсем, нiхто яе тут не таптаў, не касiў. У гольлi нiдзе не трапляла путшак, — нават вараньня й таго не было вiдаць. Аднойчы толькi высока над хвоямi палунаў у небе лясны канюк i таропка паляцеў кудысьцi на захад. Чагосьцi яму тут не падабалася. Хаця вядома чаго... Куды ж ён улез, радавы ракетнага дывiзiёну, што яго тут чакала, скрушна думаў салдат.

Канечне, трапiў не адзiн, цяпер яны ўдвох. Але бамжу што —бамж ужо стары, сваё, мабыць, аджыў, папiў гарэлкi ды й жанчын пазнаў... А салдат нават не пасьпеў каго пакахаць, толькi прымерваўся да нясьмелага юнацкага каханьня. У школе з восьмае клясы падабалася яму адно чорненькая весялушка Сiмакова Тоня. Аднойчы напiсаў ёй запiску, што кахае i хоча сустрэцца; да пачатку заняткаў паклаў ў тоньчыну парту. Усе перапынкi нi жывы, нi мёртвы сачыў за яе тварам, на якiм, аднак, не было нiчога, апроч звычайнай ейнай сьмяшлiвасьцi. Тады, падпiльнаваўшы, як яна вярталася з туалету, спынiўся наперадзе i, нiчога ня кажучы, уперся ў яе iдыёцкiм позiркам. Яна ўскiнула свае чорныя броўкi, цiха мовiла адно толькi слова дурак i пайшла ў клясу. Пасьля ўрокаў ён знайшоў у глыбiнi яе парты сваю запiску i дробненька пашкамутаў яе. Так скончылася, не пачаўшыся, яго дурное каханьне.

Надвячоркам, як яны, трохi спатолiўшы голад, сядзелi на беразе, бамж папытаўся:

— Слухай, а чаго ты драпануў з войска?

— Было чаго, — цiха адказаў салдат.

— Што, мусiць, камандзiры дапяклi?

— Дапяклi...

Ён не хацеў нiкому расказваць пра сваю бяду i сваю ганьбу, ён не хацеў нават пра тое думаць, — гiдзiўся. Бамж, мабыць, адчуўшы нешта ў ягоным настроi, ня стаў дапытвацца. Ён ужо ўлазiў у свае ўспамiны.

— Знаеш, а я во хацеў служыць. Я ж па тэхнiчнай часьцi афiцэр, тэхнiку любiў. Цiкавая справа — тэхнiка.

— А якая? — зь цiкавасьцю запытаўся салдат, прыпамятаўшы свой агрэгат сувязi, зь якiм яны нямала напакутавалiся на манэўрах.

— Аўтамабiльная.

— Ну аўтамабiльная, можа, i нiчога. Калi не псуецца.

— Псавацца ўсё можа. Трэба рамантаваць. Але каб рамантаваць, трэба талент мець.

— Талент?

— А ты ня ведаў? Думаеш, талент толькi сьпявачкам ды пiсьменьнiкам трэба? I мэханiкам таксама. Я, знаеш, меў.

— I што ж вы рамантавалi?

— За дваццаць гадоў усё перабраў — Газы , Уазы , Мазы ...

— I каторыя лепшыя? — бяз жаднай, аднак, цiкавасьцi пытаўся салдат.

— Калi па шчырасьцi — усё гаўно.

— Чаму так?

— Бо ня ўмеюць рабiць. Або ня хочуць. Хiба такая павiнна быць армейская аўтатэхнiка?

— А якая?

— А хоць бы, як у амэрыканскай армii. Мы ж на курсах яе вывучалi. Дык наша ад iхнай — як зямля ад неба. А ўсё чаму? Бо перадраць па-людзку ня ўмеюць. Абавязкова спаскудзяць, спрасьцяць i пагоршаць. Як тыя Жыгулi . Перадралi ў iтальянцаў i пагоршылi. А затым пачалi ўдасканальваць, гэта значыць — пагаршаць. Ну i давялi да ручкi. Аўтамабiль патрабуе дакладнасьцi, яго напiльнiкам не ўдасканалiш.

— Аднак жа езьдзяць...

— Езьдзяць, бо якi ж выбар? Масквiч яшчэ горшы. А Запарожац — гэты цуд тэхнiчнай нядбайнасьцi...

— Ну а грузавыя? Гэтыя, што руду возяць. У паверх вышынёй...

— Ня толькi руду возяць, яны яшчэ й нашыя ракетавозы. Гаўно таксама. Намучыўся я зь iмi пад завязку. На поўначы... Яны добрыя толькi як у боксах стаяць. Вялiзныя, колы памалёваны, бампэры выраўненыя, поўны ажур. А вы папытайце iхных мэханiкаў... Хаця што пытацца — i яны ня скажуць, яны ж падпiску давалi. Таму — абы роўна, чыста i прыгожа. Як i запраўка коек. Вас жа, напэўна, здорава вучылi койкi запраўляць?

— Ага, здорава. Усю дарогу, — з усьмешкай зазначыў салдат.

— Во гэта галоўнае. Як i заўжды. I яшчэ страявая. I палiтзаняткi — абедня з нампалiтам.

— Цяпер ужо бывае, што i з папом.

— Ну, пацеха! — ёрзаў у доле бамж. — Кажаш, з папом нават? Ну дажылася непераможная армiя. Добра, што я ў ёй не служу. Адслужыў сваё. Не, увогуле я любiў тэхнiку. Калi дзе якая няспраўнасьць, начальства нэрвуецца, крыкi, мат... А мне цiкава: у чым справа? Нейкi стук, а не зразумець, дзе. Стукi — яны хiтрая штука, скажу табе, на слых не заўжды возьмеш. Бывае стукае ў адным месцы, а прычына ў iншым. Цi з той электратэхнiкай, як наша. Знаеш, i цяпер калi рухавiкi сьняцца. А табе што сьнiцца — дзеўкi? — раптам запытаўся бамж.

— Мне? А нiчога.

— Ну й кепска. Значыць, у цябе глухая псыхiка.

— Аглохла?

— Можа, аглохла, а можа, з такой нарадзiўся, — вырашыў бамж, паварочваючыся на другi бок. — Халера, нешта ў грудзях забалела... Але скажы ты мне, чаго ты ў гэтую зону ўлез? Цi болей не было куды?

— Значыць, не было.

— А што бацькi? Цi ня ведаюць, дзе сын?

— Няма каму ведаць.

— Панятна. Значыць, сiрата. Угадаў?

— Ну.

— А што ў хвасьце? Палiтыка, бытавуха?

Што ў яго ў хвасьце — палiтыка цi бытавуха, салдат ня ведаў, у гэткiх тонкасьцях сучаснай юрыспрудэнцыi ён ня быў дасьведчаны, з пракурорам не сустракаўся.

— Аднаго гада пырануў, — адказаў ён цiхманым голасам.

— Да сьмерцi?

Да сьмерцi цi не, таксама ня ведаў. Тады здавалася — так, цяпер пачаў сумнявацца. Можа стацца, што й не да сьмерцi, што Дробышаў выжыў, i ўжо яго не прысудзiлi б да вышкi. Але што ж тады атрымлiваецца? Што ён дарма зьбег з палка ды па дурноце сваёй ускочыў у гэтую зону? Тое было б жахлiва. Праўда, бамж, дзякуй яму, болей ня стаў лезьцi ў душу, распытваць падрабязнасьцi. Падобна, трохi паспачуваў яму i на правах старэйшага пусьцiўся ў павучаньнi.

— Знаеш, у эвангельлi сказана: не забi. Думаеш, чаму сказана — што, ворага шкада? Цябе, дурня, шкада. Таго, хто забiвае. Куля яна ж забiвае двух — аднаго прама, а другога рыкашэтам, пагадзя. Во ў чым загвоздка. Я ўжо нагледзеўся. Вунь у Менску аднаму жонка iзьмянiла. Гарачы быў, малады, ну i ўкокаў яе. Дарэчы, разам зь яе палюбоўнiкам. I ўсё так тонка зрабiў, што не раскрылi: маўляў, пайшлi й зьнiклi, я скуль ведаю? I што ж, думаеш, яму стала лягчэй? Высах, схуднеў, рак падключыўся. У кладоўцы павесiўся мужык. Без суда i сьледзтва.

— Ну вядома, — сказаў салдат. — Праступленьне i наказаньне Дастаеўскага...

— Дастаеўскi што! Дастаеўскаму таго й ня сьнiлася, што ў нас робiцца. Сын бацьку забiвае. Бацька дачку малалетнюю гвалцiць. А ты — Дастаеўскi...

— Дык што ж тады гэтым злыдням? Рабi, што хочаш? Яны ж усё могуць.

— Яны могуць, ага. Але iхным спосабам супраць iх нельга. Нельга, нельга. Нiзашто нельга!

— А якiм жа тады спосабам?

— А супраць iх спосабаў няма, — глыбакадумна зазначыў бамж.

— Няўжо?

— Яны самi сябе павiнны прыкончыць. Рана цi позна. Як павукi ў банцы. Калi ў банку да iх кiнуць, напрыклад, шаршня, яны ўсе наваляцца на яго i забnць у момант. А калi iх там не чапаць — самi сябе пажруць. Бо нiкога ня жраць яны ня могуць. Гэта точна, навукай даказана, — сказаў бамж i, мабыць задаволены сваiм адказам, хiтравата засьмяяўся.

Салдат маўчаў, задуменна калупаючы дубчыкам у пяску.

— Забойства — падвойная бяда. Нават калi й ня зловяць, не засудзяць. Цябе ж, мабыць, лавiлi?

— Ня ведаю, — пацiснуў плячыма салдат. — Можа, i цяпер ловяць.

— Тады табе нельга адсюль патыкацца. Сядзi. Тут яшчэ, можа, як пераседзiш.

— Чаго ж я тут дасяджуся? — нэрвова папытаўся салдат.

— А знаеш, усё можа быць. Уласьць зьменiцца — у нас жа таксама яна мяняецца. Ну, калi там памрэ хто. Цi амнiстыя. Цi дзе новы рэактар выбухне, — бамж зноў засьмяяўся.

— А радыяцыя? — узьняў галаву салдат.

— Во я й кажу: калi раней радыяцыя ня скруцiць. Яна —паскудная сука, падбiраецца на кацiных лапках, а хапае, як тыгра.

— Скуль вы ведаеце?

— Ведаю, — няпэўна адказаў бамж. — Па сабе адчуваю.

Такi паварот размовы быў не па нутры салдату, i ён моўчкi ўстаў. Памалу пайшоў па беразе, пазiраючы на раку, нiбы тая магла чым суцешыць. Было крыўдна на сваю няўдалую долю — i чаму гэткая дасталася яму? Чаму ён трапiў да гэтага гада Дробышава, а не да якога лепшага сяржанта? I мала яму было бяды ў палку, дык яшчэ ўлез у гэтую страшную зону. Усё ж, мабыць, яна сапраўды страшная — дарма некаторыя кажуць, што такiя страхi перабольшаныя. Мабыць, не перабольшаныя, калi ад яе ўцякаюць людзi. Людзi ведаюць цi адчуваюць небясьпеку, адкуль бы яна нi йшла — ад Бога цi дoбла. Людзей не ашукаеш. А ён во, здаецца, ашукаўся — ня трэба было бегчы сюды. Хаця, а куды б ён пабег — бяз грошай i бяз зброi? Са зброяй, напэўна, усё магло б быць iнакш. Хаця... Вунь бамж гаворыць пра рыкашэты. Можа, хопiць яму й аднаго рыкашэта, якi ўжо цi ня трапiў у яго.

Шмат што ва ўласным лёсе салдата здавалася яму няпэўным цi зусiм кепскiм. Людзi, якiх ён сустракаў, таксама ня надта захаплялi яго. Да бамжа ён зь першага дня прыглядаўся з асаблiвай увагай — усё ж ня так часта выпадала яму сустракаць бамжоў. Спосаб ягонага iснаваньня i некаторыя словы часам зьдзiўлялi салдата, якi зь дзяцiнства прывык, можа быць, з празьмернай увагай ставiцца да словаў i ўчынкаў старэйшых. У старэйшых хлопцу перш за ўсё хацелася бачыць пэўнасьць i грунт, — якасьцi, якiх, можа, не хапала самому. Але не нашмат болей ён знаходзiў iх у старэйшых, сярод якiх таксама панавалi зьменлiвасьць i выпадковасьць. Пачынаючы ад дробных, асабiстых падзеяў ды ўчынкаў i канчаючы Чарнобылем. Людзi яўна не разумелi, куды йшлi i куды трэба было йсьцi. Часам ён думаў, што ўся гiсторыя чалавецтва надта ж падобная на мiтусьлiвы рух згаладнелых мухаў па пустым стале. Нi законаў у тым руху, нi пэўнасьцi, адно толькi памкненьне — знайсьцi i зжэрцi.

Во i бамж пра радыяцыю кажа то так, то гэтак. То яна для яго — не пагроза, то ён ужо штось адчувае. Хаця што бамж — нават вучоныя ня могуць дазнацца пра ступень яе небясьпекi. Адныя ўстанаўлiваюць адныя нормы, другiя — другiя. Але ўсе вынаходзяць тэарэтычна, а тут даводзiцца выпрабоўваць гэтую халеру на сабе, сугуба практычна. Яны тут, нiбы лябараторныя мышы зь нiкому непатрэбнай лябараторыi, няплянавыя ахвяры заблытанай навукi. А заадно й гэткай жа тэхнiкi. А можа, i абаронкi таксама. Салдат нiдзе не чытаў, але чуў у размовах, што прычыны катастрофы — усё ж у абаронцы. Для ракет патрэбны ўзбагачаны плутонiй, во абароншчыкi й гналi яго, каб выканаць i перавыканаць пляны да сьвята ўсiх працоўных — першага мая. Тэхнiка й ня вытрымала. А за ёй i абаронка, ды й палiтыка таксама. Але ж у гэтай дзяржаве палiтыка — рэч сьвяшчэнная, у ёй нiколi нiхто не сумняваецца. Толькi чаму яна патрабуе столькi ахвяраў?

Апошнiя днi салдат таксама пачаў прыкмячаць у сабе штосьцi нядобрае. Нейкiя кепскiя зьмены пачалi адбывацца i ў яго арганiзьме. Стала надта круцiцца галава, часам ён нават баяўся, што ўпадзе, асаблiва калi доўга глядзеў на рачную плынь. Зноў жа пачала балець шыя пад вухам, увесь час карцела адкашляцца, ды было неяк. Але болей за ўсё яму дакучала адчуваньне голаду. Ад голаду ён слабеў i думаў, што ўсе прычыны яго хваравiтасьцi — ад недахопу харчу. Здавалася, калi б хоць аднойчы ўволю падUў, дык i пачуўся б лепей. Але падUсьцi ўсё не было чаго, а пра iншае ён баяўся й думаць.

Выратоўчы iх касьцярок, зь якога яны кармiлiся i якi грэў iх уначы i ўраньнi, апынуўся карай для салдата. Ён зжыраў неймаверную колькасьць дроваў, якiя ўсё цяжэй было здабываць у лесе. Мабыць, усё было б лепш, калi б яны мелi сякеру цi хоць якi здатны нож цi кiнжал. Але нiчога з таго ў iх не было — нi ў бамжа, нi ў салдата, дровы яны мусiлi здабываць голымi рукамi. Гарадзкi жыхар, салдат ня думаў, што ў лесе гэта стане праблемай. Галоўнае, калi бамж iшоў на балота, хлопец ня мог на даўгi час адлучацца зь берагу, а адлучыўшыся, кожны раз баяўся, што спозьнiцца, i касьцёр згасьне.

Таго дня ён асаблiва далёка й не адыходзiў. Выбраў у маладым хвойнiку ссохлую елку, якая была яму пад сiлу, i распачаў яе гнуць-хiстаць, каб выкруцiць з каранямi. Елка была не таўстая, тым ня менш давялося павалэндацца, i хлопец ажно спатнеў, пакуль управiўся зь ёю. Так i павалок цераз падлесак да рэчкi, усё трывожачыся, цi не патух касьцярок. Як iшоў, падклаў зусiм трохi, магло й дагарэць.

Выбраўшыся зь лесу на абрыў, перш за ўсё зiрнуў на бераг i ад зьдзiўленьня ледзьве ня выпусьцiў елку — каля касьцярка плячмi да яго сядзела незнаёмая жанчына. Касьцярок быццам яшчэ трохi дымiўся, i жанчына, апранутая ў джынсовую куртку i спартовыя штаны, клапатлiва падкладвала ў яго тое, што не пасьпела яшчэ дагарэць. Салдат амаль што спалохаўся, што яна можа й зусiм патушыць касьцёр, i саскочыў з абрыву.

— Во падкладваю, каб не патух, — сказала жанчына звычайным, амаль як у хаце, голасам.

Не адказаўшы ёй, салдат паправiў канцы недагаркi гальля — дымок пагусьцеў, неўзабаве павiнны быў паявiцца агонь: касьцярок не затухне. Гэта яго супакоiла, хаця паяўленьне жанчыны амаль затрывожыла, тым больш, што ён тут апынуўся адзiн, — бамж з ранку прападаў на балоце.

— Што, рыбу ловiш? — паўзiраўшыся ў яго заклапочаны твар, запытала жанчына.

Яна была куды старэйшая за салдата, мела жвавы й востры позiрк з-пад цёмных, не памаляваных брывоў; на яе вуснах таксама не было прыкметна сьлядоў памады, i яны здавалiся ня надта выразнымi на худаватым твары. Вольная манера гаворкi й не беларуская мова давалi зразумець, што жанчына не тутэйшая, — хутчэй за ўсё, з гораду. Але як яна апынулася тут? Што ёй тут трэба?

— Адзiн тут? — зноў запытала яна.

— Не адзiн, — буркнуў ён i палез на абрыў па елку. Усё ж трэба было падкласьцi ў касьцёр.

Ён звалок елку з абрыву, падцягнуў блiжэй да берагу i пачаў абломваць галiны. Некаторыя зь iх кiдаў у агонь, iншыя, што былi таўсьцейшыя, складваў наводдаль. Жанчына, пiльна назiраючы за iм, моўчкi сядзела ля кастра. Пасьля рэзка спытала:

— Ты дурань, цi што?

Перш, чым адказаць, ён кiнуў у яе бок злы позiрк, бо яна яўна бянтэжыла хлопца i, мабыць, не адразу ўцямiла тое. Але зразумеўшы, падышла да яго блiжэй.

— Давай памагу.

Удвох яны сталi ламаць зь елкi суччо, хаця, як ён зразумеў, дапамога ад яе была невялiкая; яна больш замiнала, тузаючы елку. Ростам яна была вышэйшая за салдата i, мабыць, нiколькi не бянтэжылася ў адносiнах зь iм. Ён жа немаведама чаму пачаў прыкметна для самога сябе саромецца ад таго, што яна была да яго так блiзка.

— А сякеры няма? — папыталася жанчына, i ён згледзеў, што наперадзе ў яе не хапае зуба.

— Няма.

— I пiлкi няма?

— Няма й пiлкi.

— Як жа ты тут абыходзiсься? Рукамi?

— Рукамi.

— А як рыба? Клюе?

— Клюе, — проста адказваў ён, ламаючы таўсьцейшыя сукi зьнiзу. Жанчына абломвала болей тонкiя зь вершалiны.

— I шмат налавiў?

Прыпамятаўшы iхны ўлоў i страчаны кручок, ён крыва ўсьмiхнуўся. Падумаў, аднак, што падрабязнасьцяў ёй тлумачыць ня будзе. Хто яна такая, каб усё ёй тлумачыць.

— А дзе ж твая вуда? Цi, можа, сетка? — не змаўкала жанчына.

— Для нашай рыбы вуды ня трэба, — сказаў ён, маючы на ўвазе жабаў.

— Во як! Значыць, ты тут не адзiн?

— Не адзiн, — сказаў ён i ўпершыню проста зiрнуў ёй у твар, затрымаўшы позiрк на вязанай шапачцы на галаве. Усё ж улетку ў зiмовых шапках жанчыны ня ходзяць, нават у лесе. Чаму гэтая ў шапцы? Ягоны позiрк, аднак, зараз жа прыкмецiла жанчына.

— Што, думаеш — благая шапка? Вельмi нават зручная. I камары не кусаюць. Дык з кiм жа ты ловiш?

— З кiм трэба, з тым i лаўлю, — стрымана сказаў ён i змоўк. Недарэчная цiкаўнасьць жанчыны пачала дакучаць салдату. Добра яшчэ, думаў ён, калi тое — толькi цiкаўнасьць. Хутчэй бы прыходзiў з балота бамж, ужо ўдвох бы яны знайшлi як адчапiцца ад гэтай жанчыны.

Жанчына ў сваю чаргу таксама зразумела, мабыць, што няшмат дабUцца ад гэтага недарэкi-хлопца ў салдацкiм бушлаце, i сказала пра сябе:

— А я гэта iду, гляджу — касьцярок, i нiкога няма. Ну, думаю, прыкуру, а то запальнiца скончылася. А топаць далёка...

— Гэта куды ж — топаць? — ваўкавата запытаў салдат.

— Туды, — няпэўна махнула рукой жанчына.

I тады салдат убачыў ля вогнiшча невялiкую гаспадарчую сумку, зь якiмi гаспадынi звычайна ходзяць на рынак. У сумцы штосьцi было накладзена, аднак, наўрад цi прадукты — з выгляду сумка здавалася лёгкай. У той час з кустоўя ля рэчкi паявiўся бамж, якi, убачыўшы iх тут, прыпынiўся, але затым пачаў нетаропка наблiжацца па беразе. Жанчына, згледзеўшы яго, кiўнула.

— Напарнiк, ага?

— Напарнiк, — сказаў салдат. Ягоны нiякаваты настрой адразу стаў лепшаць, у прысутнасьцi бамжа ён адчуў сябе болей упэўнена.

Здаля азiраючы жанчыну, бамж падышоў да кастра. У шапцы ён трымаў налоўленых у балоце жабаў i цяпер яўна прыкiдваў, што зь iмi рабiць. Мабыць, паказваць iх незнаёмай жанчыне ён не хацеў, але й выпускаць таксама было шкада. Жанчына, падобна было, штось зразумела.

— Што гэта — рыба?

— Рыба, — раптам сказаў бамж. — Ляшчы. Паказаць?

— Пакажы.

Жанчына зрабiла некалькi крокаў насустрач, каб зазiрнуць у шапку, адвязаныя вушы якой ён сьцiскаў у кулаку. Але, зазiрнуўшы, адхiснулася.

— Фу, гадасьць! Нашто яны вам?

— Есьцi!

— Есьцi? Вы што?

— А нiчога. Голад — ня цётка.

— Панятна, — не адразу сказала жанчына i адышлася, здаецца, страцiўшы цiкавасьць i да жабаў, i да iхных лаўцоў.

Бамж мiж тым зь нечаканым iмпэтам забегаў каля кастра.

— А во мы iх зараз падкапцiм, падсмажым i зьямо за мiлую душу. Праўда, салдат? Можам i пачаставаць, калi згаладнела. Адкуль iдзеш? — быццам да добра знаёмай, зьвярнуўся ён да жанчыны.

— Адтуль, — сказала жанчына i прысела трошкi ўбаку ад вогнiшча.

— Салдат, давай болей дроваў! — па-камандзiрску распараджаўся бамж. — Напалi жару. А я iх выпатрашу, нафаршырую цыбуляй ды перчыкам. А як жа! Французы ядуць, а мы што — горшыя?

Салдат безь вялiкай ахвоты ўзяўся падкладваць у вогнiшча сухое яловае гольле, полымя ад якога хутка шуганула слупам пад неба. Зблiзку ад вагню стала горача, яны адышлiся далей; бамж ржавым складанчыкам выпатрашыў дзясятка паўтара жабак.

— Нябось уцякаеш? — раптам запытаўся ён у жанчыны, якая сядзела зводдаль. Жанчына насьцярожылася.

— А я не ўцякаю. Хай ад мяне ўцякаюць.

— Хе! Ты хiба зь мiлiцыi?

— Можа, i зь мiлiцыi...

— Так я табе й паверыў! — агледзеўшы яе, сказаў бамж.

Жанчына ў адказ засьмяялася — строгi яе напачатку твар па-добраму прасьвятлiўся.

— Ну й правiльна зрабiў. Цяпер верыць нiкому нельга.

На грудку напаленага вугольля бамж распачаў пячы-смажыць жабаў. Седзячы побач, салдат звыкла глытаў сьлiнькi й памалу пароў у агонь. Ён чакаў, што жанчына пойдзе, яе прысутнасьць непрыемна гняла яго, ён ужо пасьпеў адвыкнуць ад пустой балбатнi зь незнаёмымi. Для пустых размоваў яму даволi было бамжа. З жанчынай, напэўна, трэба было абыходзiцца iнакш, асаблiва з такой во бессаромнаю прылiпалай. У размовах з жанчынамi ён наогул рэдка калi трапляў на патрэбны тон, часьцяком саромеўся i нават пакутаваў з таго.

Празь якую гадзiну цi болей жабкi, здаецца, падсмажылiся, i яны паселi iх есьцi. Жанчына па-ранейшаму мясьцiлася трохi ўбаку ад вогнiшча, i салдат падумаў: ну, цяпер ужо пойдзе. Але яна нiкуды ня йшла, i калi бамж падаў ёй невялiчкую жабку на шырокiм лiсьце дзядоўнiку, якi служыў iм заместа талерак, нерашуча ўзяла яе. Аднак есьцi пакуль не сьпяшалася.

— А солi? Солi ў вас няма?

— Чаго няма, таго няма, — ахвотна патлумачыў бамж. — Знаеш, i выпiць няма. Можа, у цябе маецца?

— Чаго няма, таго няма, — бы перадражнiла яго жанчына i цiхенька, неўпрыкмет уздыхнула.

— Дык еш. Нябось даўно ня ела?

— Даўнавата, — прызналася жанчына. — Тут дзе возьмеш?

— Тут нiдзе няма. Апроч як у нас, — жартаваў бамж. —Рэстаранчык на беразе. Бы паплавок, праўда, салдат?

Салдат няўтульна пацепаў плячыма, падумаў: чаго ён чапляецца? Хай бы й чапляўся да яе, калi яму цiкава, ды пакiнуў яго ў спакоi.

Хутка яны скончылi тых жабаў, абсмакталi iх дробныя косткi, якiя бамж сабраў у адну кучку ды затаптаў у пясок.

— Во й паабедалi! I павячэралi таксама. Ну як — нiшто?

Жанчына няпэўна цепанула плечукамi — мабыць, адказу ў яе не знайшлося. Замест таго яна штосьцi дастала з сумкi.

— Закурым?

— А мы некурашчыя, — адказаў бамж.

— Траўку...

— Траўку? Тады давай.

Жанчына спрытна згарнула з паперкi таўстую цыгарку, прыкурыла ад вугальку з кастра. Бамж падсунуўся да яе блiжэй.

— Цябе як зваць?

— А цябе?

— Мяне — Жора.

— Ну калi ты — Жора, дык я — Жаржэта. Чуў такое iмя?

— А як жа! Толькi як ты тут апынулася? Тут жа зона.

— Ну i хрэн зь ёй, з зонай, — рэзка, без усьмешкi сказала жанчына. — Нам дык чаго баяцца?

— А сьмерцi?

— Сьмерць я ўжо бачыла. Нават пацалавалася зь ёй. Во, паглядзi!

Яна ссунула з iлба вязаную шапачку, i на выстрыжанай скронi паявiлася белае лапiкла лейкаплястыру.

— Што гэта?

— Ад кулi. Кiлер быў пoны, не пацэлiў.

— Кiлер?

— А ты думаў — пятух клюнуў?

— I завошта?

— За грошы, канечне. За што ж яшчэ?

— I вялiкiя грошы? — зь цiкавасьцю пытаўся бамж.

— Увогуле драбяза, — абыякавым тонам распавядала жанчына. —Асноўныя грошы пасьпелi перагнаць за рубеж. Во толькi самi зяўнулi, рэшту не хацелася губляць. Ну, сябрук мой i атрымаў у свой круты лоб. А мне з рыкашэту — таксама.

— Аднак! — задуменна мовiў бамж. — Рызыковая ваша жытуха —з грашыма.

— Была з грашыма. А цяпер пуста ў кiшэнi.

— Ну й добра. Ужо цяпер кiлер адстане.

— Не скажы. Калi б адстаў, я б тут не апынулася.

— Во як!

Яны змоўклi, жанчына падала бамжу тоўсты недакурак, якi той ашчадна ўзяў закапцелымi пальцамi.

— Што — ужо курыў?

— Было некалi...

— А пацан? Хаця яму яшчэ рана, — вырашыла жанчына, з усьмешкай азiрнуўшы салдата.

Яму й зусiм стала нялоўка, амаль пакутна. I гэтая размова пра грошы, кiлераў, i курэньне траўкi непрыемна падзейнiчалi на яго, карцела ўстаць ды пайсьцi. Хай бы яны тут курылi й спавядалiся адзiн перад адным, усё ж у яго быў iнакшы, чым у iх, лёс. Аднак штосьцi ў асобе гэтай жанчыны прыцягвала ягоную ўвагу, i ён, хоць i зь непрыязнасьцю да яе, сядзеў i слухаў.

— Адной табе кепска, — сказаў бамж. — Напарнiка трэба.

— Дзе ж яго ўзяць — напарнiка?

— А мяне вазьмi. Цi, можа, хлопца. А што — у войску служыў, дэзэрцiр...

Салдат моўчкi ўстаў i берагам рэчкi пайшоў прэч.

Ён доўга й бяз справы хадзiў мiж хвояў, пазнаючы ўжо бачаныя мясьцiны лесу, часам прыкмячаючы дзе сухiя сукi, якiя маглi б спатрэбiцца для агню. Лаўжоў у доле тут было мала, пад хвоямi шырока распаўзьлiся зялёныя лапiклы чарнiчнiку, хутка павiнны былi паявiцца й ягады. Але галоўнае баравое хараство буяла ўгары, у бронзавым пералiве хвояў, якiя, бы на падбор, стаялi ўсе роўненькiя — i таўшчынёй, i ростам, i колерам аздобы, якi плаўна мяняўся з камля ад шэрага да ярка-залатога ў вершалiнах. Ад гэтых хваёвых вершалiн iмкнула чароўнае лесавае хараство, якога не было нi ў якiм iншым лесе. Аднак i тут панавала самота, i салдат не разумеў, чаму. Ужо гэткая баравая лагода павiнна б суцешыць, заспакоiць, абнадзеiць чалавека, а во не абнадзейвала. Хiба паглыбляла тугу — добра яшчэ, што не бурыла спакой. Спакою было тут нават багата, i чалавек нярэдка пераставаў прыкмячаць яго.

Паяўленьне тут гэтай незнаёмай жанчыны, здаецца, сапраўды разварушыла трохi заспакоеныя пачуцьцi салдата, пабудзiла ў iм паўзабытае пачуцьцё няёмкасьцi. Падобна на тое, што ён пачаў адчуваць сябе лiшнiм цi, можа, пабаяўся страцiць бамжа? Але бамж асаблiва яго й не трымаў ля сябе. Болей за ўсё верагодна, што ён адчуў непажаданую пэрспэктыву адзiноты, ад якой ужо стаў адвыкаць. I цяпер гэтая жанчына...

Ён нiколi ня ўмеў нармальна адчуваць сябе побач з жанчынай, асаблiва перад тымi зь iх, што былi старэйшыя, такiя гаваркiя i востраязыкiя; iх жаночыя жартачкi, скiраваныя на яго, бянтэжылi й крыўдзiлi яго. Ён злаваў часам, але не на iх — на сябе, ды нiчога зрабiць ня мог, ня мог перасiлiць сябе, толькi трываў. Калi не было магчымасьцi ўстаць i пайсьцi. Як во сёньня.

На чабаровай прагалiне ён павалiўся ў траву, прагна ўдыхаючы знаёмы гаючы водар, якi памятаў яшчэ зь дзiцячых гадоў, як на канiкулах жыў у бабулi. У полi цi ў лесе бабуля заўсёды зьбiрала розныя зёлкi, сушыла iх у цёмных сенцах, i ён часам пытаўся: нашто? Ад хваробы, казала бабуля. Узiмку прастудзiсься, захварэеш, а я завару гарбаткi — папUш i паправiсься... Калi б была жывая бабуля, пэўна, яна б i зараз заварыла якiх-небудзь лекаў — ад радыяцыi. Ён бы выпiў i быў здаровы. Але бабулi няма, а праклятая радыяцыя затаiлася дзесьцi паблiзу й чакае. Чаго толькi чакае? I колькi будзе чакаць?

Як пачало зьмяркацца, салдат вярнуўся на бераг. Ён думаў, што жанчына пайшла — што ёй тут рабiць зь iмi? Але аказалася, што побач з бамжом яна сядзiць ля агню i пра штось цiха гутарыць. Штосьцi расказвае. Каб не замiнаць iм, салдат апусьцiўся на абрыве зводдаль, пачаў азiраць затуманенае вечаровай смугой зарэчча. Там, мiж лугавога кустоўя, ужо паднiмаўся туман, няроўным поцягам плыў-расплываўся ля рэчкi, мкнучыся да ўжо затуманенай лесавой далечынi. Як заўжды, сьвятло мкнула зьяднацца са сьветлым, цьма — зь цемнатой, мусiць, у тым i была iх таемная спрадвечная роднасьць. Як i яшчэ пацямнела, мужчына з жанчынаю ўсталi ад вогнiшча й пайшлi ўгару, пад хвоi. Трохi счакаўшы, салдат спусьцiўся да агню, падклаў палак i сеў на сваё звыклае месца — тварам да рэчкi. Ён пазiраў у агонь, але слых яго лавiў таемныя й яўныя гукi лесу. Сьпярша там чуўся наводдалi цiхманы гоман, пасьля быццам крык, якi змусiў яго насьцярожыцца. А затым пасьля працяглага перапынку данёсься бесклапотны жаночы сьмех. Што б гэта ўсё азначала? —засяроджана думаў салдат, пра што-колечы, аднак, здагадваючыся. Але — толькi здагадваючыся. Самому ў такiм становiшчы апынацца не даводзiлася, а з мужчынскiх размоваў можна было меркаваць аб розным.

Каля касьцярка ён i задрымаў пад ранак — як заўжды, паклаўшы галаву на каленi, i прачнуўся, бо адчуў, што хтосьцi падышоў побач. Гэта была жанчына, i яе голас аж спалохаў яго ў цiшынi.

— Бедненькi, ён тут скорчыўся, бы сiротка, — казала жанчына, сядаючы побач. Яе лёгкая рука лягла на яго плячо, твар наблiзiўся да ягонага твару, i ён адчуў яе незнаёмае дыханьне. — Напэўна, азяб?

— Ды не, нiчога, — цiха адказаў ён, нечакана для сябе —амаль прыязна.

— Такi маладзенькi... Хочаш, я цябе пагрэю?

Салдат здрыгануўся ад настойлiвага дотыку яе абедзьвюх рук, спрабаваў адхiлiцца. Здаецца, ён спалохаўся i ўжо гатовы быў зьненавiдзець сябе за той свой спалох. Але штось непадуладна калючае ўзьнялося ў iм знутры, i ён ваўкавата мовiў:

— Не нагрэлiся... Там?

Жанчына цiхенька засьмяялася.

— Ды ну! Нагрэесься з вамi. Адзiн стары, другi малы...

— Ну i хай, — сказаў ён. — Нашто ж тады вяжасься?

— Аташчалi, вiдаць. На жабах, — пасьля паўзы ўздыхнула жанчына i выразна з жалем сказала: — Што ж!

Пасьля, адхiнуўшыся, скруцiла цыгарку з траўкай , прыпалiла ад дымнага дубчыка з вагню i ўстала.

— Думала, хоць парачку награжу. Дзеля помсты. Не атрымалася.

Салдат узьняў галаву — жорсткiя словы жанчыны змусiлi яго здрыгануцца.

— Чаго дзiвiсься? Кажу, наградзiць хацела. Сьпiдзiкам. Такiм маленечкiм, невылечным. Мяне ж таксама салдат наградзiў. Ну хай не салдат — афiцэр, якая розьнiца. Так што табе пашэнцiла, пацан! — жорстка паведамiла яна.

Салдат марудна спасьцiгаў сэнс тых яе страшных словаў i ня ведаў, што адказаць. Дзякаваць або лаяцца. Хацелася запытаць: а як бамж? Але не запытаў. Хвiлiну ён няўцямна пазiраў на жанчыну, якая, прысеўшы на кукiшкi, са смакам зацягвалася траўкай . Не дакурыўшы цыгарку, кiнула яе ў вагонь i ўстала.

— Вiднее. Пайду. На Ўкраiну ў якi бок? Туды? — махнула яна рукой.

— Ну, — разгублена буркнуў ён.

— Я тут заплутала трошкi. Даўно не хадзiла. Iншыя справы былi, — наркота!

Наркота, наркота, — стукала ў ягонай галаве невыразная думка, i ён прыпамятаў яе ўчарашнiя словы пра кiлера.

— А кiлер? — запытаў ён.

— Што? А, кiлер! — спахапiлася яна й засьмяялася, лёгка й шчыра. — А вы й паверылi!.. Ярунда ўсё. Гэта — па пoнцы...

Не разьвiтаўшыся, яна хутка пайшла па сьцежцы да трысьняговай затокi, пасьля прыпынiлася, i ў ранiшняй цiшынi сьвежа прагучэў яе недалёкi голас:

— I сьпiд — ярунда! Схлусiла я вам. Так што ня бойцеся...

Салдат сьпярша падняўся, узiраючыся ў яе невялiчкую на лесавым фоне постаць, затым апусьцiўся зьбянтэжаны. I калi празь якiх паўгадзiны з абрыву да яго скочыў бамж, толькi сказаў:

— Пайшла.

— Хай iдзе, — абыякава азваўся бамж. — На Ўкраiне нарката дзешавей.

Салдат не хацеў яму нi пра што расказваць, нi тым болей —пытацца. Сам ён разумеў няшмат, але й таго, што ўцямiў, для яго хапiла...

Колькi наступных дзён iхны найбольшы клопат стаў — жабы.

Зранку бамж iшоў у недалёкае балота, там разуваўся, зьнiмаў порткi i, асьцярожна ступаючы, лез у балота. Жабы i ня дужа ўцякалi ад яго, лянiва скакалi з-пад ног, i ён хапаў iх за даўгiя жылаватыя лапы, пiхаў у шапку. Праўда, жаб рабiлася ўсё меней, трэба было добра палазiць па багне, каб налавiць на вячэру.

Салдат тым часам падкладваў у цяпельца дроваў i лез на абрыў. Паблiзу ў бары ён ужо падабраў усё, што магло гарэць, цяпер па дровы трэба было iсьцi далей, у дробны сасоньнiк за баравым пагоркам. Здалёку цягнуць iх да рэчкi рабiлася цяжка (цi, можа, хлопец так зьнясiлеў), некалькi разоў на шляху ён адпачываў у доле, дарэшты спатнелы ў сваiм зашмальцаваным бушлаце. Бушлата ён не скiдаў нiколi, як нiколi не зьдзяваў свае кухвайкi бамж. Усё маё нашу з сабой , — сказаў той аднойчы, як салдат заўважыў, што трэба б распрануцца, бо стала горача. Бамж не сказаў болей нiчога, а салдат падумаў, што той, зь яго немалым вопытам, мае на гэты конт i пэўную рацыю. Ён таксама нiколi тут не распранаўся.

Пра палiтыку яны не гаварылi, быццам палiтыка iх не датычыла. Падобна было, што ў атамнай зоне яны выйшлi з зоны палiтыкi, як i ўлады таксама, i падпарадкоўвалiся адно ня менш строгiм законам прыроды, законам выжываньня. Толькi аднойчы, як бамж прачнуўся на сьвiтаньнi, каб падмянiць салдата ля касьцярка, сказаў нiбы ў працяг колiшняй гутаркi цi, можа, чаго ўбачанага ў сьне:

— Знаеш, салдат, увогуле я — за камунiзм. Начарта мне гэты капiталiзм...

— Мусiць, таму, што капiталаў бракуе? — з усьмешкай сказаў салдат.

— Не, не таму. Пры камунiзме мяне, мабыць, даўно б у турму пасадзiлi. А тут пакуль каго не забьеш, не пасодзюць.

— А вам што — у турму хочацца?

— Ня тое, каб хацелася. Але ў турме, калi параўнаць, — рай. Асаблiва зiмой. А што? Цёпла, кормяць, кампанiя нейкая. А паспрабуй перазiмаваць у паддашшы. Цi ў каналiзацыi. Ды паваяваць зь мiлiцыяй, з крыклiвымi дворнiчыхамi. А ў сьмецьцевых скрынях пры дамах цяпер што знойдзеш? Людзi самi ўсё жаруць, толькi цалафан выкiдваюць, — мовiў ён зь нейкаю нават крыўдай. — Начарта мне гэты капiталiзм, лепш быў сацыялiзм.

— Каўбаса дзяшовая, — у тон яму зазначыў салдат.

— I каўбаса, i шмат што iншае. Вазьмi агароды. Можна было пайсьцi i накапаць бульбы цi там нарэзаць капусты. Нiкому не шкада — усё калгаснае. А цяпер цябе гатовы з ружжа застрэлiць за адну маркоўку. Вунь старога бамжа ў Зялёным i стрэльнулi. За дзьве маркоўкi аддаў жыцьцё. Не аддаў на вайне за радзiму, дык за дзьве маркоўкi аддаў. Не, нашаму брату пры сацыялiзме лепш.

— Мусiць, пры сацыялiзме i бамжоў не было. Не дазвалялася.

— Не дазвалялася, ага, гэта праўда. Нават жабракоў вывелi.

— А жабракi i бамжы — гэта не адно й тое ж?

— Вялiкая розьнiца, — сказаў бамж. — Жабракi просяць, а бамжы — нiколi. Хiба, калi iм самi даюць. Бо гонар маюць.

— Во як! А я й ня ведаў.

— Бо малады i шмат чаго ня ведаеш. Але я цябе навучу. Раскажу пра сацыялiзм як вышэйшую фармацыю... Чаго? Капiталiзму цi камунiзму — ужо й забыўся.

— Але некаторым i пры капiталiзме няблага, — сказаў салдат. — Вунь якiя катэджы набудавалi. Зноў жа iншамаркi...

— Набудавалi, ага. Жульлё рознае. Што яны зарабiлi на тыя катэджы? Накралi i карыстаюцца. Была ўлада савецкая, а стала бандыцкая. Знаеш, аднойчы я не стрываў. Ну, у Менску. Бачу, у двары двое корпаюцца ў новенькiм БМВ . Знаеш, апошняя мадэль, усё ў iм блiшчыць, бы ў люстэрку. I гэтыя пачынаюць у iм разьбiрацца: дзе карбюратар, дзе турбанадуў, дзе шрус. А разьбiраюцца слаба, адразу вiдаць, усё зь нямецкай iнструкцыяй зьвяраюцца. Я падышоў, аж душа мая зьнямела, кажу: дазвольце мне, хлопчыкi, толькi зiрнуць, я ж аўтамэханiк. Яны паднялi галовы, убачылi мае транты, i адзiн са стрыжанай патылiцай хапае гаечны ключ — мабыць, памеру 28 на 30, i як гаркне: прэч адсюль, бомж ванючы! Ну, я iм паказаў бамжа ванючага. Я iм выдаў. На двары аж кучка пэнсiянэраў сабралася. I знаеш, мяне падтрымалi.

— Няўжо падтрымалi?

— Яй богу. Адзiн сказаў: ноччу iм колы папраколваць, каб ведалi. Але гэта дарма. У такога прыгажуна колы папраколваць рука не паднiмецца. Хай езьдзiць. Але я ўжо болей яго не пабачу.

— Хто ж вiнаваты...

— Канешне, сам вiнаваты, — азваўся бамж i перайначыў размову. — Ну, як там нашыя жабiны? Цi варушацца?

Пад той час яны зрабiлi некаторы харчовы запас — налоўленых у балоце жабаў пасадзiлi ў выкапаную на беразе ямку, напусьцiлi туды вады, каб жабы пачувалiся лепей. А каб яны не вылазiлi, бамж прыкрыў iх зьверху тонкiмi жэрдкамi.

Цяпер амаль увесь час ён прападаў на балоце. Праўда, зблiзку жабаў хутка ня стала, — цi ён iх палавiў, цi, можа, адчуўшы небясьпеку, тыя перабралiся ў дальнi канец балота, дзе было глыбей i рос трысьнёг. Часта лазiць туды ў багну бамж асьцерагаўся; зноў жа там сталi трапляць дзiўнаватыя жабы, мусiць, жабы-мутанты, цi што? Некалькi разоў ён лавiў iх зь дзьвюма парамi даўгiх заднiх лапаў i сьпярша аж парадаваўся: будзе болей наедку. Але пасьля пакiдаў iх у багну — невядома яшчэ, чаго чакаць ад гэткага наедку. Iншым разам яму траплялiся невялiкiя жабкi зь дзiўна скасабочанай галавой —не ў канцы тулава, а быццам як збоку. Гэтых таксама давялося адбракаваць. За той час бамж ужо набыў пэўныя веды пра жабаў i разьбiраўся ў iх ня горш за якога прафэсара. Дзiва што — столькi часу прабыў у балоце сам-насам з жабамi. Яго толькi трохi дзiвiла, што жабы нiдзе не квакалi, быццам усе страцiлi свой адмысловы жабiны голас.

НадворU на той час увогуле спрыяла iхнаму бамжоўству. Зранку выдаралiся негустыя туманы, на траву клалася раса. У паўдзён жа было нават сьпякотна, i тады салдат перабiраўся на абрыў, у засень, пад хвоi. На сонцы ён стаў пачувацца блага: дужа кружылася галава, часам мутнела ўваччу, i ён пераставаў бачыць удалечынi. Але гэта ўсё з галадухi, ад недаяданьня, супакойваў сябе хлопец. Пра горшае не хацелася думаць. З абрыву ён не пераставаў сачыць за вогнiшчам, якое слабенька дымiла, хаваючы ў прысаку не патрэбны да часу агонь. Неяк ён задумаўся на абрыве i раптам заўважыў, як касьцярок моцна задымiў, заiскрыў пад сьвежым подыхам ветру, што наляцеў ад рэчкi. Тады хлопец зiрнуў у неба i спалохаўся — з-за бору сунулася шызая, з загорнутымi берагамi хмара, упершыню загрукацеў далёкi раскоцiсты гром.

На выпадак дажджу ў бамжа была падрыхтаваная нешырокая пячурка ў абрыве, дзе ляжала некалькi патушаных галавешак. Абпякаючы рукi, салдат пачаў пераносiць з кастра дробныя галавешкi, хаваць iх у пячурку. Але ён не пасьпеў. Зь неба раптоўна абрынуўся дождж-лiвень, берагавы пясок умомант змакрэў, рака задымела ад струмянёў i бурбалак, касьцёр хутка асеў i патух. Ужо змокшы ў сваiм бушлаце, салдат падаўся да пячуркi, каб неяк уратаваць наношаныя галавешкi, але з абрыву туды таксама палiлiся дажджавыя ручаi, яны хутка залiлi i пячурку, i ўсе галавешкi ў ёй. Тады хлопец стаў побач i роспачна апусьцiў рукi...

Неўзабаве прыбег з балота бамж, таксама ўвесь змакрэлы, але з жабамi ў пале кухвайкi. Той адразу зразумеў, што сталася i, можа, упершыню брыдка вылаяўся.

— Ну што цяпер? Сырымi iх жраць?

Салдат змоўчаў, ня ведаючы, што сказаць, — усё ж ён пачуваў сябе вiнаватым, што не ўбярог касьцярка. Але i як было ўберагчы ў гэтай залеве? Мабыць, бамж разумеў тое й не дакараў хлопца, толькi неяк надта засумаваў адразу. Ягоны звычайна дзейны, бадзёры настрой увачавiдкi зьмянiўся на заклапочана-пахмуры.

— Дрэнь справы, — раздумна сказаў ён. — Што есьцi будзем?

Што есьцi, салдат ня ведаў; ня ведаў, што ў гэтай сытуацыi можна было прыдумаць, i ён вiнавата маўчаў. Бамж абвяла апусьцiўся на мокры пясок.

— I мне нешта сёньня... — сказаў ён i ня скончыў. Салдат занепакоена падняў галаву.

— А што?

— Ды ў грудзях душыць...

Салдат маўчаў, чакаючы, што бамж скажа нешта й яшчэ, але той не сказаў болей нiчога. Яны абыдва сьцiхлi пад здрабнелым ужо дажджом, размова далей ня йшла, кожны панура аддаўся ўласнаму клопату. Агульны, падобна, разам з дажджом адышоў стараной. Пасьля салдат павярнуўся i памалу падыбаў па змакрэлым беразе, шлёпаючы падэшвамi па набрынялым пяску.

Становiшча iх пагаршалася. Толькi паспадзявалiся на лепшае, знайшлi, як уратавацца ад голаду, ды раптоўны лiвень адабраў у iх надзею. Што яны цяпер без агню? Ды й бамж пачаў наракаць на здароўе. А нядаўна яшчэ выхваляўся: загартаваны арганiзм, нiякая радыяцыя не бярэ. Не, мабыць, перад атамнай чумой нiхто не ўтрымаецца. Справа толькi ў часе...

Але што ж iм рабiць?

Нядаўна яшчэ шмат у чым, што тычылася iхнага тут побыту, салдат спадзяваўся на бамжа, чалавека болей спрактыкаванага ў зоне, мабыць, як i ў жыцьцi таксама. Але во аказалася, што й бамж ня ўсё можа i нават ня ўсё ведае. Пра што-колечы трэба даўмецца самому. Калi ня позна...

Мiж тым насоўвалася сырая, сьцюдзёная ноч, належала паклапацiцца, як начаваць. У зямлянцы-нары ўсё абрушылася, лезьцi туды было неяк. Трохi счакаўшы, пакуль сьцiхне дождж, яны пачалi ўладкоўвацца на абрыве. Недалёка ў лесе салдат наламаў яловых галiн, якiя перацягнуў да абрыву, удвох з бамжом яны расклалi iх пад крайняй сукаватай хвояй.

— Ну й няблага! Праўда, салдат? — падбадзёрыў сябе й яго бамж. — Галоўнае, ня падаць духам. А там як-небудзь...

Падобна на тое, сам ён падаць духам усё не хацеў, усё чапляўся за нейкую прывiдную надзею. Зрэшты, так, можа, i лепей, думаў салдат. Чым марнець ды стагнаць, лепш рабiць выгляд, што горшае не настала. Як настане, тады й паякочаш.

Але й як жыць з такiм адчуваньнем?

Усё ж, мабыць, трэба б яму мець iншы характар, не рэагаваць так драматычна на нягоды жыцьця, — можа, так было б лепей. Навучыцца болей трываць, чаго ён ня ўмеў, хоць ужо й так натрываўся нямала. Калi б там, у казарме, ён неяк стрываў, перажыў сорам i абразу, як гэта зрабiў ягоны зямляк Пецюхоў, можа б усё й абышлося. А так нарабiў бяды i гэтаму сабаку Дробышаву, i сабе таксама. I калi Дробышаў заслужыў, што паймеў, дык завошта ён гэтак пакараў сябе?

Але й як было рэагаваць iнакш цi не рэагаваць зусiм? Ня мог ён нi скардзiцца начальству, нi дараваць крыўдзiцелям абразу. Колькi ён наслухаўся ў жыцьцi ды начытаўся ў кнiжках, што чалавек ёсьць стварэньне вышэйшае i павiнны мець здольнасьць абаранiць свой гонар. Дык вось ён i абаранiў гэты гонар. I чаго тым дамогся?

Дамогся горшага, чым запэцканы гонар, — на гэты раз пагрозы жыцьцю. Што ўжо тут клапацiцца пра гонар, калi зьнiкае магчымасьць жыць...

Во трапiў у ваўчыную яму. Колькi куды нi скачы — ня выскачыш.

Яшчэ не зусiм сьцямнелася, як бамж лёг на калючую яловую кучу, падкорчыў ногi.

— Ну, а ты што? — гукнуў ён салдату. — Iдзi кладзiся. Удвох цяплей будзе...

Салдат доўга i моўчкi сядзеў поруч, думаў. I як зусiм стала цёмна, таксама лёг плячмi да бамжа. Спакваля быцам зрабiлася цяплей, памалу сунялася настылая дрыготка. I ён заснуў.

Бамж ляжаў цiха, стараўся лiшнi раз не варочацца, каб не трывожыць хлопца. Сну ў яго не было, пачуваўся ён блага, дарэчы, ня першы ўжо дзень. Сьпярша думаў, што, можа, прастудзiўся на балоце, як лавiў жабаў, але на прастуду было непадобна. Зноў жа да прастуды ён быў загартаваны, даўно ня кашляў i не смаркаўся, забыўся, калi хварэў на грып. Цяпер было такое адчуваньне, нiбы ў яго зьлiплася правае лёгкае, балела, што не ўдыхнуць; колькi дзён ён абыходзiўся частымi дробнымi ўздыхамi, рабiць хутка ня мог, мог толькi спакваля, памарудзiўшы; нават упраўляцца зь цяжкаватым вудзiльнам яму было трудна. Не лягчэй было й нагiнацца за порсткiмi жабамi. Лацьвей, калi сьпярша iх было багата. Пасьля, аднак, паменшала, i ён, ганяючыся за кожнай, проста зьнемагаў да вечара.

Сярод самай начы ён, здаецца, заснуў, але праспаў зусiм мала. Прачнуўся i ляжаў так, слухаючы лесавы шум. Таемныя гукi лесу даўно яго не трывожылi, нiчога ён не баяўся нi ў лесе, нi ў горадзе. I нават тут, у зоне, здаеца, нiшто яго не магло напалохаць. Салдат за плячыма роўна i глыбока дыхаў, ад яго мкнула добрае, густое цяпло, яно заспакойвала. Усё ж куды лепш за адзiноту было ўдвох, нават з дэзэрцiрам, можа нават забойцам. Але з маладзейшым. Усё ж старому патрэбны малады побач. Са старым часам цiкава, але не заўжды прыемна — малады ж абнадзейвае, быццам малодзiць нават. Нават такога застарэлага бамжа, як ён.

Зрэшты, бамж не заўсёды быў бамж, некалi меў уласнае iмя й нават пагоны на плячах, — як служыў у войску намесьнiкам камандзiра па тэхнiчнай частцы. Апошнiя пяць гадоў ягонай службы мiналi ў далёкiм прыпалярным гарнiзоне, дзе ён мацаваў ракетны шчыт радзiмы i жыў разам з жонкай, загадчыцай афiцэрскай сталовай, i маленькiм сынком Дзянiскам.

Прыпалярны ракетны гарнiзон па сутнасьцi мала чым адрозьнiваўся ад колiшняга Гулагу; там далёка ня кожны мог стрываць нават год, а яны змушаныя былi трываць тры, чатыры, а то й пяць гадоў запар, — пакуль дачакаюцца замены. Суцэльная сьнежная ноч бяз дня, маразы i сьцюжы, гнятлiвае пачуцьцё закiнутасьцi на край сьвету шмат каго даводзiлi да канфлiкту з начальствам, сямqй, нярэдка з самiм сабой, што нават канчалася стрэлам у скроню. Мiжволi вайскоўцы шукалi нейкае выйсьце, прадуху ў гнятлiвым жыцьцi i, вядома ж, знаходзiлi яго ў бутэльцы цi, лепей сказаць, у бэнзынавай бочцы, у якiх Ваенгандаль завозiў на поўнач 95-градусны сьпiрт. Гэты напой меў высакародны каньячны колер i за палярную ноч спажываўся дарэшты. А калi яго не хапала, тады ў мясцовай крамцы дужа павялiчваўся попыт на адэкалёны, ласьёны ўсiх гатункаў, на розныя тэхнiчныя вадкасьцi.

Нампатэх тады i ў сьне ня бачыў сваю хуткую будучыню, быў, як усе, — у меру пiў i ня надта цьвялiў начальства. Зусiм не цьвялiць было нельга, таго б не зразумелi нi сябры-таварышы, нi падначаленыя, нi нават начальнiкi. А галоўнае, не было такой магчымасьцi, абставiны вымагалi. Даванаццаць i болей гадзiн у боксах каля настылай на марозе тэхнiкi, з даўно памарожанымi рукамi, на сьцюжы й скразьняках, у няспынных сутычках з начальствам — сваiм штатным, штабным i правяраючым, — усё тое як мае быць выматвала сiлы й нэрвы. Адзiным паратункам ад таго было выпiць, расслабiцца, абнавiць нэрвовыя сiлы, каб заўтра зноў марнаваць iх у тых самых боксах i тых самых сутычках.

Так цягнулася шэраг гадоў; мабыць, дацягнулася б i да жаданай зьмены, калi б аднойчы ў разгар палярнай начы ў гарнiзон не прыляцеў новы камандуючы ракетных войскаў. Генэрал толькi што быў прызначаны на гэтую пасаду рашэньнем палiтбюро, якое падпiсаў сам Леанiд Iльлiч, i меў жалезную рашучасьць навесьцi бальшавiцкi парадак у самым стратэгiчным родзе войска. Зрабiўшы двухдзённы разгон у падразьдзяленьнях, зьняўшы з пасадаў двух камандзiраў i трох iх намесьнiкаў, генэрал выправiўся на ня дужа далёкi (за 250 кiлямэтраў) аэрадром стратэгiчных бамбардзiроўшчыкаў. Натуральна, як самы вялiкi ракетны начальнiк, ён ня мог езьдзiць на нейкiм вайсковым Уазе , а прывез з сабой у самалёце адмысловы ўрадавы Зiм , якi яго й падвёў. А заадно спляжыў i без таго ня дужа блiскучую карUру дывiзiйнага нампатэха.

Зрэшты, даўно тое было, за шмат гадоў усё было перадумана, i ён даўно ня меў крыўды на тагачаснага генэрала, што, як ён чуў, дажываў свой век на падмаскоўнай дачы. Разумеў, вiнаваты быў сам, ня трэба было так паводзiць сябе, належала б асьцерагчыся. Але й як асьцеражэсься, калi самы блiзкi табе чалавек — жонка толькi й пiльнавала, каб дзе падлавiць яго, падставiць начальству, бачачы ў тым сваё помсьлiвае жаночае задавальненьне. Таго разу пасьля генэральскага разбору ў клюбе, як камандуючы ўжо выехаў за прахадную, i ў палку з палёгкай уздыхнулi, ён зь сябруком у акумулятарнай спажылi бутэльку 95-градуснага, i нампатэх завалiўся спаць. Мiнулай начы спаў усяго тры гадзiны пасьля шалёнага перадпаверачнага аўралу ў аўтапарку i цяпер спаў, як забiты. I раптам жонка штурхае яго ў плячо — прыбег дзяжурны. Дзяжурны перадае загад камандзiра паехаць на 27-ы кiлямэтар, дзе ў камандуючага сапсаваўся Зiм . Дзяжурныя ўжо езьдзiлi, ня могуць зразумець, у чым справа — рухавiк не заводзiцца. Што было рабiць соннаму, нецьвярозаму нампатэху? Абклаў матам жонку (нашто сказала, дзе сьпiць) i надзеў паўшубак. Машыну ён даволi хутка наладзiў (у той забракаваў ланцуг высокага напружаньня), i яна завялася. Але пакуль ён корпаўся пад капотам, напрактыкаванае вока камандуючага, мусiць, нешта ў iм згледзела, ён папытаўся прозьвiшча нампатэха i кiнуў адnтанту — запiшы. Нампатэх падумаў: ну, будзе падзяка ў загадзе, i сьцiпла парадаваўся. Загад сапраўды неўзабаве прыйшоў з вынiкамi высокай праверкi, i там пасьля шмат чаго iншага абoўлялася аб звальненьнi ў запас неадпавядаючых службе афiцэраў. Сярод iншых было i ягонае прозьвiшча. I гэта за два гады да выслугi на пэнсiю, зь неладамi ў сям?? у прыпалярным гарнiзоне, дзе немагчыма было знайсьцi нi кватэры, нi працы.

А тут i зусiм разьюшылася жонка, якая не трывала яго ў пагонах, дзе ўжо было ёй мiрыцца зь беспрацоўным. Паўгода яна дамагалася разводу, а разьвёўшыся, тут жа запiсалася з даўгавязым, бы жардзiна, прапаршчыкам, нядаўнiм сваiм улюбёнцам. Ды яшчэ наскардзiлася ў палiтаддзел на маральнае разлажэньне нядаўняга мужа. У часе чарговых разборак на партбюро ён, не стрываўшы, кiнуў на стол свой партбiлет i ў той жа вечар добра напiўся. Пасьля, як ня стала грошай, кудысьцi паехаў з выпадковым субутэльнiкам, у нейкiм паўночным гарадку уладкаваўся iнжынэрам мясцовага аўтапарку, дзе праз паўгода яго зьнiзiлi да брыгадзiра мэханiкаў. Затым некалькi месяцаў рабiў шараговым шафёрам, пакуль ДАI не адабрала правы. Мабыць, самая пара было адумацца, зрабiць нейкiя высновы з свае карUры наадварот, але адумацца нампатэху не выпадала. Найперш не было часу. Жыў безь сям?? вадзiўся з процьмай сяброў-субутэльнiкаў, выдатных, на яго думку, мальцаў. Нехта зь iх прысватаў яго да таксама неблагой кабецiны (немаладой, праўда), якая рабiла ў гастраноме. Як ён цяпер разумеў, то была цярплiвая жанчына i хацела яму толькi добрага. Яна нiкому на яго ня скардзiлася, калi ён па тыднi не паяўляўся дома, толькi часьцяком плакала, i аднойчы яму стала яе шкада. Як яна сказала, што, можа б, ён падлячыўся ў ЛТП, ён пагадзiўся. Тры месяцы ён сумленна адпакутваў сярод такiх, як сам, небаракаў, глытаў розную дрэнь, драў кiшкi ад ванiтаў. Але трываў, — ён сапраўды хацеў вылечыцца й завязаць. Ён дужа ўзрадаваўся, як доктарская камiсiя прызнала ягонае лячэньне скончаным i выпiсала адпаведны дакумэнт, якi ён з радасьцю прывёз жанчыне. Тая, ня менш за яго ўзрадаваная, прыгатавала смачны абед з украiнскiм баршчом, якi ён заўсёды любiў, заслала на стол новы абрус. Аднак не хапiла хлеба, i ён вырашыў зьбегаць у хлебную краму на суседняй вулiцы. Гаспадыня дала яму грошай —дваццаць пяць рублёў у адной купюры, ён хутка купiў бохан хлеба i скiраваў дадому. Яму можна было iсьцi наўпрост, цераз двор, каля дзiцячага садзiка, а можна па вулiцы, дзе на рагу мясьцiлася тутэйшая забягалаўка з ласкаваю назвай Уралачка . Не падумаўшы, ён пайшоў па вулiцы i каля забягалаўкi канешне ж наткнуўся на даўнiх сяброў — аднавокага Юзя i Колю Валяўку. Тыя дужа ўзрадавалiся сустрэчы, бо ня бачылiся ад пачатку лета, i папыталiся, дзе быў. Лячыўся, — сказаў ён. — У ЛТП . — Ну, i як? — Парадак. I спраўку маю . Сябры дужа ажывелi — спраўку належала абмыць. Ён завагаўся, але тыя сказалi: Ня бойся, можаш ня пiць. Мы за цябе выпUм . Як было адмовiць харошым мальцам выпiць за сябе, i ён зайшоў — на хвiлiнку. Тая хвiлiнка , аднак, задоўжылася, ён выбраўся з Уралачкi недзе апоўначы ў дым пoны, бяз грошай i бяз хлеба. Прадаўшчыца тры днi праплакала, а затым сабрала ягонае майно ў стары чамадан i выставiла яго на ганак. Ты мне болей ня муж. Тым болей, мы не расьпiсаныя ...

Пасьля былi й яшчэ жанчыны, добрыя i злыя, некаторыя спрабавалi перарабiць яго, адвучыць ад згубнае жарсьцi. Былi яшчэ два ЛТП, адзiн ганебны прысуд да хiмii . I ўсё марна, без жаданага вынiку. Былы нампатэх ня мог перамагчы ў сабе прагнага шэранькага пацучка, пацучок пасьлядоўна перамагаў нампатэха. Апошнi пакутаваў, лаяў сябе за няўдачы й зрывы, але працягваў пiць, спынiцца ён ужо ня меў сiлы. Галоўнае — ня мог выскачыць з пэўнага кола сяброў. Кожны дзень ён быў на ўзводзе — за свае, заробленыя, цi на халяву, у доўг. Выпiць было куды лягчэй, чым прыдбаць паесьцi, i ён часьцяком швэндаўся па вулiцах галодны, нэрвова напяты ад незадаволенага жаданьня ўсё таго ж — выпiць. Толькi апынуўшыся ў зоне, на абсалютнай адзiноце, неяк суняўся, можа, тут паспрыяла прырода, а можа, страх набрацца радыяцыi, хто ведае. Магчыма таксама, што справа ў прымiтыўным ладзе жыцьця, дзе не было месца выпiўцы. Сапраўды, нiхто яго тут не падахвочваў, ня тузаў i не забараняў, тут ён круглы дзень пачуваўся свабодным, залежным толькi ад уласнае волi. А свабода, смак якой ён добра спазнаў у бамжоўстве, бы наркотык, цягнула яго да яшчэ большай свабоды. Здаецца, ужо тут яна стала абсалютнай, i ён акрыяў. Калi б толькi пра гэтую атамную зону ня спраўдзiлася рознае страхоцьце — наконт радыяцыi, аблучэньня, радыёнуклiдаў ды iх наступстваў. Але, думаў ён, хiба небясьпечная толькi зона? Хiба не хварэюць i не памiраюць воддаль ад яе — ад раку, сэрца, ад СНIДу нарэшце. I якая розьнiца, ад чаго памерцi, калi прыйдзе той час. Ён сам сто разоў мог загнуцца, але ягоны час, мабыць, яшчэ не настаў. А як настане, ён шкадаваць ня будзе. Бо такое было жыцьцё.

Раньняй вясной мiлiцыянты выкурылi iх з пустой закiнутай дачы, дзе ён зь яшчэ адным небаракам перабылi зiму. Ды яшчэ навесiлi на iх рабаўнiцтва маёмасьцi, якой яны й ня бачылi, бо дачу абрабавалi да iх. Менавiта тады ён рашыў — у зону! Мабыць, iншага месца на зямлi для яго не засталося. Прынамсi, падумалася, што ў зоне яго шукаць ня будуць, i ён пражыве там у спакоi, колькi дасьць Бог. Зноў жа ягоны напарнiк, былы iнструктар райкаму, сказаў, што ў зоне або адразу адкiнеш капыты, або загартуесься, як сталь. Напарнiк ведаў, бо ён сам паходзiў з раёну, якi апынуўся ў зоне. Праўда, разам ехаць былы iнструктар не захацеў, меў нейкiя прычыны. Ён жа важкiх прычынаў ня меў i паехаў, як некалi ехалi на цалiну цi на БАМ. Губляць яму не было чаго, грошай ён ня меў, чым харчавацца ў зоне, iнструктар яму не сказаў. Але ў яго прапацелай шапцы зь летняй пары тырчэў iржавы рыбны кручок, якi яго й выручыў. Ужо ён бярог яго, той кручочак... Увогуле ля ракi ўлетку жыць было можна, нiхто яго тут не трывожыў, за два месяцы ён не спаткаў нiводнага чалавека. Беглы з часьцi салдат быў першы, хто тут зь iм павiтаўся, i ён быў хлопцу рады. Усё ж, мабыць, чалавек не павiнен жыць у адзiноце, нават воўк адзiн не жыве.

Вось каб толькi лепш пачувацца...

Дагэтуль у яго не было падставаў наракаць на здароўе, пачуваўся няблага нават на поўначы. Праўда, тады ён пiў. А тут як выпUш — раптам натрапiў ён на выразную думку, ад якой апошнiм часам неяк зусiм адвык. Во ў чым прычына, а ня ў той радыяцыi...

Ранiцай, як толькi пачало шарэць, побач заварочаўся салдат, i бамж зразумеў, што той прачынаецца. Сам ён ляжаў моўчкi, ня маючы ахвоты ўставаць i нават размоваю парушаць ранiшнюю цiшыню лесу. Не расплюшчваючы вачэй, слухаў, як салдат падняўся, трохi пасядзеў, надзеў у рукавы бушлат.

— Пайду. Па агонь, — сказаў урэшце хлопец.

Бамж памаўчаў крыху. Тое рашэньне салдата не сказаць, каб было для яго нечаканкай, але не адазвалася й радасьцю. Дужа трывожлiва было на душы ў бамжа, i ён спакваля папытаўся:

— I куды пойдзеш?

— А там хутар. За рэчкай.

— За зонай?

— За зонай.

Салдат пераабуўся, устаў, зрабiў сваю справу паблiзу. Але ня йшоў. I бамж, набраўшы болей паветра ў балючыя грудзi, сказаў:

— Ты гэта... Можа, ня варта i вяртацца? Сюды...

— А куды ж? — павярнуўся да яго салдат. — Куды ж болей?

— Ну, цi мала куды. Сьвет вялiкi.

— Сьвет вялiкi, а месца няма. Счытай, для нас нiдзе нет.

— Для нас нет, — пагадзiўся бамж i ледзьве стрымаўся, каб не заплакаць. Чамусьцi сьлёзы падступiлi да яго надта блiзка, аж закруцiла ў носе. Але кароткiм намаганьнем ён стрымаў сябе.

Салдат ужо скочыў з абрыву, як бамж яго прыпынiў.

— Слухай... Ты гэта там... Ну, можа, хоць чакушачку? Ну, самагону, калi можа...

— Што?

— Ну, гэта... Выпiць мне, — слабым голасам патлумачыў бамж.

— Чаго захацеў! — няласкава азваўся салдат i хутка пайшоў берагам рэчкi.

Шлях свой сюды салдат збольшага памятаў, той пралягаў уздоўж крывулякi-ракi. Адсюль мо кiлямэтраў пяць было да броду, а там яшчэ колькi полем да хутара. Заблудзiць ён не павiнны, тым болей удзень. Толькi б не натыкнуцца на людзей, на мiлiцыю. Галоўнае — за рэчкай перайсьцi гравiйку-шашу, па якой, напэўна, гойсаюць патрулi, занепакоена думаў салдат. Усё ж як нi было рызыкова, а трэба было здабыць агню, безь якога iм жыць стала неяк. А яшчэ хлопец таiў прылiпчывую надзею паесьцi. Можа, у старога паесьцi будзе чаго. Той раз ён частаваў салдата бульбай з прастаквашай i нават быў хлеб. Ён доўга яшчэ шкадаваў, што хлеба тады зьеў адну толькi лусту i цяпер адчуў паўзабыты пах зваранай у печы бульбы з падгаркамi на верхнiх бульбiнах. Можа, яму пашчасьцiць, бо згаладнеў ён у зоне, як мае быць. А да жабаў так i не адолеў гiдоту i еў хiба, каб не сканаць ад голаду. Нiшто яго так не гняло там, як голад, заўжды хацелася есьцi. Нiколi раней ня думаў, што пачуцьцё голаду можа быць такiм неадвязным i такiм гнятлiвым. Нават i ў тым даўнiм выпадку, як спрабаваў уцячы ад мачыхi да бабулi на вёску i два днi праседзеў у пустым хлеўчуку без вады i ежы. Есьцi тады нават ня дужа i хацелася, было страшна, што яго знойдуць. Яго i знайшлi. Дзяўчынкi з суседняга двара падказалi мiлiцыi, i тая яго ўзяла на сьвiтаньнi соннага. Пасьля быў пастарунак, нейкая дзяўчына ў мiлiцэйскiм, якая ўсё нешта ад яго дамагалася. Дужа сорамна было затым вяртацца да мачыхi, i ён яшчэ дзень цi болей ня еў. I не хацелася дурню...

Iсьцi каля рэчкi сьцяжынамi было даволi нязручна, тыя толькi дзе-нiдзе захавалiся ў кустоўi i лазьняку, а ў большасьцi пазарасталi хмызам i крапiвой — ня згледзець. Тады ён прастаў шлях i шыбаваў дзе хмызьняком, а дзе лесам; часам трапляла перайсьцi лужок з высокай, да калена травой, якая гучна шорхала па халявах ботаў. Людзей не было нiдзе. Ды, мабыць, i не магло быць — усё ж тут пачыналася праклятая зона, якой палохалiся за дзясяткi кiлямэтраў адсюль. Ён таксама баяўся, але тое ранейшае страхавiтае пачуцьцё, зь якiм ён iшоў сюды, неяк прытупiлася. Падобна, ён стаў прывыкаць да небясьпекi цi прымiрыўся зь ёй як зь непазьбежнасьцю. Можа, гэта й добра, а можа й не.

Абы толькi пашэнцiла на хутары, думаў салдат. Абы не спаткаць там чужых, а дзед яму дапаможа. Як дапамог першы раз, дык дапаможа i яшчэ. Ды й ён уважыў старога — пайшоў, каб таго не абвiнавацiлi, што схаваў. Праз той выпадак дзед нiбы стаўся ягоным саўдзельнiкам i, напэўна, таксама падлягаў адказнасьцi. Цiкава, а цi падлягае адказнасьцi бамж? Мабыць, так. Усё ж салдат распавёў яму пра забойства, значыцца, той павiнен данесьцi ўладам. Ва ўсякiм разе не хаваць злачынцу. Такiя вось законы i такое права — данесьцi на таго, хто побач, з кiм дзеляць хлеб i ложак... Дужа маральны закон, — нiчога ня скажаш, разважаў салдат. Найбольшай бяды належала чакаць ад людзей, якiя дужа сябравалi з законамi, а бамж яго не прадасьць, тое салдат адчуваў пэўна. Чаму ён так адчуваў, хто ведае. Мабыць, пачуцьцi ня маюць адказнасьцi перад законам, таксама як i перад розумам, таму яны й завуцца пачуцьцямi.

Адно было пэўна — за гэты бядотны час у салдата ня стала нiкога больш блiзкага за двух чалавек — дзеда i бамжа, во ў чым справа. Ужо яны ўтрох таксама, мабыць, зьвязаныя адным няшчасьцем, i калi што — iх напаткае адна бяда. Цi, можа, ужо напаткала...

А можа, плюнуць на ўсё й матаць куды далей, — ня ў лад з уласным настроем падумаў салдат. Толькi куды?

Так разважаючы, ён iшоў краем бору, перайшоў невысокi баравы грудок. Стала цёпла, ён угрэўся, адышоў ад учарашняга залеўнага холаду. Бушлат яго амаль ужо высах. Навакольны баравы лес, як заўжды, замiлаванаю радасьцю клаўся на душу. Хлопцу было ў iм мiла i прыемна, i хоць на час прападала гнятлiвае пачуцьцё, што не зьнiкала нiколi. Ён з захапленьнем азiраў амаль кожную хвойку i думаў, што, можа, гэта ў ягоных генах адгукаецца далёкая мiласьць продкаў да лесу? Цi, можа, лесу да продкаў — цяпер як дазнаесься? I раптам наперадзе перад iм раскрыўся вялiзны пусты прагал, над якiм шырока сьвiцiлася неба; шмат сонечнага сьвятла ляжала таксама ў доле. Салдат падышоў блiжэй — на вялiзным у некалькi гектараў прасьцягу стаялi ссохлыя рыжыя хвоi з таксама ўсохлым рыжым суччом, зь якога абсыпалася долу iглiца. Усё выглядала здаля, нiбы даўняе вялiзнае пагарэлiшча. Але прыкмет вагню тут не было вiдаць, нiводная хвоя не абгарэла. Значыць, гэта адтуль, ад Чарнобыля, уражаны здагадаўся салдат. Мусiць, добра, аднак, сыпанула сюды стронцыем або цэзiем цi яшчэ якой халерай, i лес не стрываў. Толькi некалькi маладых асiнак нясьмела зелянелi мiж мёртвых хвояў, болей нiякага жыцьця тут не было вiдаць.

Аж здрыгануўшыся ад страхавiтага пачуцьця, салдат збочыў свой шлях. У гэты нежывы лес страшнавата было паткнуцца, i ён пайшоў у абход. Для таго яму спатрэбiлася зрабiць ладны крук, перайсьцi невялiкае, парослае альхой балотца i нарэшце ён выйшаў да рэчкi.

Тое, што ён называў бродам, быў колiшнi рачны пераезд — з абодвух берагоў да ракi вялi зарослыя ўжо быльнягом ды крапiвой аўтамабiльныя каляiны, налiтыя ад учарашняй залевы вадой. Салдат зьняў боты i, сьлiзгаючы ў гразi босымi пятамi, перайшоў неглыбокую рэчку. Апынуўшыся на другiм беразе, падумаў, што недзе тут канчалася зона i маглi трапiцца людзi. Аднак да шашы нiхто яму не трапiўся, ён перабег няпыльную пасьля дажджу гравiйку i скiраваў у поле.

Закiнутае пасьля чарнобыльскага выбуху поле густа зарасло немаведама чым — хамлакi нiзкарослага жыта чаргавалаiся з зарасьнiкамi аўсюга i вiкi, нейкага бухматага разнатраўя, сярод якога дзе-нiдзе тырчэлi хiлыя кукурузныя калiвы, а то пачынаў ярка квiтнець люпiн. Усё тое ня першы год буяла i расло без патрэбы i рук чалавека, самахоць вяла i дзiчэла нiкому не патрэбным. Людзi страцiлi цiкавасьць да гэтай зямлi. Хiба апроч дзеда.

Як на раўнiннай далечы паказаўся шыфэрны дах дзедавага хутару, салдат аж адчуў хваляваньне. Тады, увесну, добра набадзяўшыся па сырых лясах i пералесках, ён забрыў сюды, бо далей iсьцi ня мог, згаладнеў дарэшты. Дзедаў падворак толькi здаля нагадваў хутар, а на справе быў крайняй у вёсцы хатай. Але пакуль была вёска. Цяпер жа ад вёскi лiчы не засталося нiчога, апроч хiба некалькiх зьдзiчэлых яблыняў у былых садках, падмуркаў ды студняў. Дамы дарэшты ўсе пабурылi, расьцягалi на дровы, а то й папалiлi. На месцы некалькiх падворкаў хлопец убачыў сьмярдзючыя, парослыя дзядоўнiкам пажарышчы. Ён тады абышоў усю вёску i толькi на апошнiм двары знайшоў жывога чалавека, якi нават спрабаваў тут гаспадарыць: набыў каня, нацягаў такi-сякi iнвэнтар, меў карову i пачаў гадаваць цялушку. Вакол сядзiбы распрацаваў ладны пляц пакiнутай зямлi, на якой нешта ўжо расло; зямля была дбайна апрацаваная i нават угноеная. Дзед, падобна, чуўся здаровым, ня дужа баяўся атаму. Ягоны прыклад даў бегламу салдату немалую надзею.

Салдат таропка крочыў да хутара па бульбяным палетку са сьвежа акучанымi барознамi; дзе-нiдзе ўжо зацьвiталi бела-сiнiя кветачкi. Мабыць, нiшто будзе ў дзеда бульбачка, па-гаспадарску падумаў салдат.

Ён яшчэ не дайшоў да хутара i, мабыць, мала што згледзеў там, як штосьцi яму не спадабалася. Штосьцi там было ня так, як тады, калi ён завiтаў у першы раз. Найперш не было варотаў, i ўжо з поля быў вiдзён голы дзедаў падворак. Але цi не пусты ён? Нi дзедавага каня, нi каровы зь цялушкай, якiя некалi пасьвiлiся паблiзу на прывязi, нiдзе не было вiдно. Не адзываўся таксама пранiзьлiвым брэхам Кудлацiк. Прыцiнаючы непакой, салдат пацiху ўвайшоў у двор i адразу ўбачыў старога. Дзед моўчкi сядзеў на ганку i нават не зьдзiвiўся ягонаму прыходу, не павiтаўся.

— Што ў вас здарылася? — запытаўся салдат, ужо адчуваючы пэўна, што здарылася кепскае.

Дзед павёў на яго патухлым, няўцямным позiркам i моўчкi разьвёў рукамi. Мяркуючы па ўсiм, гаварыць яму было трудна.

— Але што? Што такое?

— Ды во, — мовiў нарэшце гаспадар, — разбурылi, абрабавалi. Усё! Усю маю працу. Столькi стараўся...

Здалося, ён аж заплакаў, — зморшчыў аброслы сiвiзною твар i высмаркаўся на траву.

— Але хто?

— А хто ж iх ведае — хто. Прыехалi з фурай...

— З фурай?

— Ну гэтай — мiжгародныя перавозкi...

— Ноччу?

— Удзень. Надвячоркам. Пагрузiлi каня, карову зь цялушкай. Выграблi збажыну, ячменя з кубла... Перавярнулi ўсё дагары дном — валюту шукалi.

— Валюту?

— Ну.

— Але хто? Што за людзi? Свае, прыежджыя? — ня мог супакоiць хваляваньня салдат.

— А хто ж iх знае. Чацьвёра. Спраўных такiх. У скуранках. I з наганам. Кудлацiка застрэлiлi.

— Во як!

— Вунь за хлевам ляжыць. Закапаць трэба...

Спакваля стары стаў спакайнець, рукавом заношанай сьвiткi выцер змакрэлыя вочы. Трудна падняўся з ганку. Прыгнечаны горам ён здаўся салдату быццам меншым у росьце, чым быў раней, схуднелым i бездапаможным.

— I што казалi? — дапытваўся салдат. — Можа, мяне шукалi?

— Не. I не пыталiся, рабаўнiкi нейкiя.

— Дык, можа, у мiлiцыю трэба? Заяву напiсаць?

— Не. Сказалi: заявiш у мiлiцыю — усё спалiм. Ды й мiлiцыя — цi не яна й навяла гэтых. Яны ж усе ў хаўрусе, — цiха, бы сам з сабой, разважаў стары, стоячы сярод спусьцелага двара. Дзьверы ў хляўкi й каморы былi расчыненыя насьцеж, у сенцы таксама. На траве ляжалi скiнутыя з крукоў вароты. Вiдаць, стары быў моцна ўражаны тым, што тут адбылося i, падобна, паў духам. Салдат таксама быў уражаны i ня ведаў, чым суцешыць старога. Мiж тым iшоў час, доўга тут заставацца яму не выпадала, i ён зважлiва папытаўся:

— Паесьцi ня знойдзецца?

Дзед, падобна, трохi ацiх у сваiм горы i адчуў чужы клопат таксама. Мабыць, згаладнелы выгляд салдата закрануў у ягонай душы iншыя струны.

— Каб жа было што! У печы другi дзень не палiў. Гэта... Чакай, можа, хлеба асталася...

Ён патупаў у сенцы, пастукаў там чымсь — дзьверцамi цi шуфлядамi — i вынес хлопцу няроўна абламаны кавалак хлеба. Ладны, аднак, кавалак. Салдат адламаў ад яго частку i стаў прагна жаваць. Хлеб быў такi смачны, што ён глытаў яго, здаецца, не дажаваўшы, увесь час, аднак, пазiраючы праз вароты на дарогу i поле. Дзед зноў апусьцiўся на ганак.

— Абжыўся, называецца, — на восьмым дзясятку. Думаў, хоць позна, але дачакаўся свае пары. Хоць праз Чарнобыль. А то ўсё неяк было: то калектывiзацыя, то вайна, то ўздым сельскай гаспадаркi. А тут Чарнобыль! Казалi, усё шкоднае — i малако, i прадукты. Яно, можа, каму i шкоднае, а мне нiчога. Займеў гаспадарку. Адзiн. Кiшкi iрваў, але нiхто ня шкодзiў. Мусiць, баялiся сюды патыкацца. А я не баяўся — рабiў. Дзень i ноч. Затое i меў. Гэта раней задарма. А тут, што зрабiў — тваё. Што пасеяў — сабраў. Шкада, Чарнобыль гэты, каб ён прапаў. Хто яго выдумаў на нашу галаву?..

— Вучоныя выдумалi, — цiха мовiў салдат. — Самыя перадавыя ў мiры.

— Каб яны сказiлiся, тыя вучоныя. Хай бы лепш жняярку лепшую выдумалi, каб во ня мучыўся з гэтай, — кiўнуў ён на паўразабраную жняярку, што мясьцiлася ля варотаў у двары.

— Iм жа, каб плутонiй узбагачаць. На ракеты.

— А, ракеты iм трэба! Цяпер во дамавiн не набярэсься, як пачнуць ад Чарнобыля мерцi. Дамавiны трэба. Кажуць, у Менску ўжо ў цалафане хаваюць. Цi праўда? А я сабе зiмой з сухой дошкi змайстраваў, вугалкi на замок узяў — добрае дамаўё палучылася. Дык забралi й яго. Казалi, спатрэбiцца. Каб iм гэтак умерцi спатрэбiлася...

Сумна i горка было слухаць тое салдату, але словаў суцешыць у яго не знаходзiлася — у яго ня меней балела сваё. Ён праглынуў палову кавалка i не наеўся — хацелася зьесьцi ўсё.

— Дзед, можа, маеш яшчэ запалкi? — прыпамятаў ён i другую сваю патрэбу.

— Не, запалак ня маю. У самога недзе паўкарабка асталася. Але, калi трэба магу кацюшу даць.

— Якую кацюшу ?

Дзед моўчкi пайшоў у сенцы i хутка вынес адтуль невялiкi руды капшучок, разьвязаўшы якi, выняў кацюшу — кавалак крэменю, абламаны канец напiльнiка i нейкi абрывак трантаў.

— Во, ударыць, iскра выскачыць, затлее i разьдзьмуць.

— Добра. I яшчэ... Там напарнiк захварэў. Каб як падтрымаць...

— Гэтак? Захварэў, кажаш? — насьцярожыўся дзед, i ў яго спакутваных вачах мiльгануў цень непакою. — Ад атаму, можа?

— Хто ведае. Але есьцi няма.

Дзед уздыхнуў, павярнуўся, быццам куды выправiўся, ды спынiўся.

— Што ж табе даць? Каб жа ня выграблi ўсё. Во бульбачкi зь мех засталося. Сказалi: мы добрыя, гэта табе, каб ня ўмёр. Дык бяры з паўмяшка.

— Не данясу.

— Ну вядзёрка...

Яны ўдвох пайшлi ў цёмны прахалодны застаронак, дзе гаспадар, грузна дыхаючы, навыбiраў зь нейкай скрынi леташняй, з доўгiмi белымi парасткамi бульбы. Набралася няновае пакарабачанае вядзерца. Здаецца, не без шкадаваньня дзед падаў вядро хлопцу.

— Во, болей няма. Каб ты гэта двума днямi раней — усё было: i сала, i каўбасы. Дык пабралi. Не пабаялiся, што й радыяцыя...

— А i праўда, што радыяцыя? — занепакоена спытаўся салдат.

— Хто ведае. Я еў i нiчога, яшчэ не памёр во. I ўнукам даваў, як прыяжджалi. Але тыя наўрад цi самi жраць будуць — на продаж! У Маскву павязуць на нiтраграцыю.

Вось табе й на, думаў салдат. Ён спадзяваўся, што хоць дзед жыве ў бясьпецы, неяк гаспадарыць ля самай зоны, не галадае. Аж на дзеда знайшлася iншая пошасьць — не радыяцыя, ня голад, дык бандытызм. Раней сялян рабавала ўлада, а цяпер гэтыя — на фурах. Сапраўды, куды дзецца працоўнаму чалавеку, дзе знайсьцi прытулак?

Салдат таропка разьвiтаўся i зь вядром у руцэ пашыбаваў па тым самым полi наўпрост да ракi. Сьпярша азiраўся, але дзеда не было вiдаць. Наводшыбе ад пабуранай вёскi сiратлiва мясьцiлася абрабаваная сялiба, трохi прыхаваная за некалькiмi дрэвамi садка. Бы партызан, бы партызан, — думаў пра сябе салдат, прыпамятаўшы нейкi фiльм, што глядзеў у дзяцiнстве. Толькi там партызаны несьлi ў лес авечку, а ён — вядро бульбы. I ўсё тоячыся, баючыся. Не нашмат, аднак, зьмянiлiся часы... Праўда, тыя хоць мелi вiнтоўкi, а ён што?

Увесь час на хадзе ён саваў руку ў кiшэню бушлата i адшчыкваў патроху хлеба. I кожны раз думаў, што гэты раз — апошнi, што астатняе трэба пакiнуць бамжу. I ня мог утрымацца. Голад яго, здаецца, ад таго ня меншаў, а нават большаў. Тады ён аж вылаяў сябе — трэба ж урэшце знаць меру! Ды ягоны дурны жывот, мабыць, не хацеў ведаць меры i патрабаваў яшчэ. Тады салдат стаў суцяшаць сябе, што бульбу ўжо ён прынясе ўсю. Яны напаляць на беразе прысаку i напякуць яе — хопiць на двух. Ужо ён наесца...

Сонца тым часам увабралася ў паўдзённую высь i здорава прыпякала плечы ў бушлаце. Салдат зьдзеў шапку i сунуў яе пад дужку вядра. Так стала вальней i не было вiдаць, што ён нясе. Ён удала перайшоў затравянелае поле, зноў выйшаў да аброслых крапiвой каляiнаў на бродзе. Тут трохi спачыў у цянi пад алешынай, зноў разуўся. Пераходзiў брод, не сьпяшаючыся, з насалодай мацаючы босымi нагамi ў сьцюдзёнай вадзе. На другiм беразе сеў, каб абуцца. I тады нейкая сiла змусiла яго зiрнуць пад суччо недалёкiх елак. Сьпярша ён нiчога там не заўважыў, а затым зiрнуў зноў i сумеўся ад сполаху. Мiж елак ля броду стаяў худы, нейкi быццам аблезлы, зь белаватымi праплешынамi на баках воўк. Што то быў воўк, а не сабака, салдат адчуў пэўна: такiмi насьцярожанымi i маларухавымi сабакi не бываюць. А ў гэтага — настырчаныя вушы, апушчаны долу хвост... Аднак у iм не прыкмячалася i нiякай адзнакi хцiвасьцi — можа, болей зьдзiўленьня i зьбянтэжанасьцi ад нечаканай сустрэчы з чалавекам. Не адрываючы позiрку ад ваўка, салдат падняўся, узяў вядро. Воўк здаля толькi пiльна сачыў за ягонымi рухамi, сам, аднак, застаючыся разгублена нерухомым. У паставе ваўка па-ранейшаму не было жаднай прыкметы драпежнасьцi — хiба адчай i бясьсiльле. Можа, як i чалавек, ён быў згаладнелы i чакаў якой дапамогi, падумаў салдат. А калi ён шалёны? I салдат сьпярша памалу, а затым усё хутчэй пашыбаваў ад ракi. Воўк за iм не пабег.

Штораз азiраючыся, хлопец шпарка iшоў краем бору. Напачатку праз хвойнiк яму быў вiдаць воўк, але спакваля яго аблезлая постаць пачала зьнiкаць, заслоненая дрэвамi i падлескам. Хутка ён i зусiм схаваўся. Тады салдат пайшоў крыху марудней. Гэта нечаканая сустрэча ў лесе новым клопатам уварвалася ў ягоную душу. А ён пасьля гутаркi зь дзедам у каторы ўжо раз гатовы быў паверыць, што не такая яна ўжо i страшная — зона. Што i ў зоне цi каля яе жывуць людзi. Але воўк... Нават воўк! Хiба такi павiнны быць нармальны воўк у летнiм нармальным лесе? Але калi воўк так падупаў, дык чаго тады чакаць людзям?

Застаўшыся ўранку адзiн, бамж доўга й нерухома ляжаў на лапнiку, захiнаючыся ў сваю кухвайку. Пачуваўся ён кепска, дужа не хацелася ўставаць, было санлява-млосна, сiлы ўвачавiдкi зьнiкалi. I ён ня мог даўмецца, што зь iм адбываецца.

Мабыць, ён яшчэ трохi забыўся цi задрымаў i прачнуўся ад млоснай задухi — не хапала паветра, было дужа горача i хацелася пiць. Але вада была толькi ў рацэ, за абрывам, — як да яе дапяцца? I бамж усё ляжаў, баючыся скрануцца з належанага месца, бо ня меў упэўненасьцi, што зноў можа сюды вярнуцца.

Празь нейкi нядоўгi час ён адчуў, што стала й зусiм кепска, усё ў ягоным нутры гарэла. У роце было суха, язык стаў шурпаты, бы яловая шышка, — не паварушыць. Усё болей дакучала смага, i ён думаў: трэба паўзьцi да ракi. Зараз, зараз трэба намагчыся ўстаць, казаў ён сабе ў думках i ня мог устаць. Усё ляжаў, i стан яго ўсё горшаў.

Як зусiм стала кепска, зразумеў, што зараз жа трэба вады... Тады нейкiм намаганьнем устаў на каленi i споўз зь невысокага абрыву. Тут, на ўгрэтым сонцам пяску зрабiлася й зусiм невыносна. Хiстаючыся, ступiў колькi крокаў i ўпаў каленямi ў гарачы пясок. Далей поўз — на кукiшках цераз пясок i травянiсты бераг, пакуль нарэшце не дапяў да вады.

Ён спрабаваў пiць, лежачы, але гэтак было нязручна, ён намачыў сабе ўсе грудзi ў кухвайцы i не напiўся. А галоўнае — вада аказалася зусiм не такой, як чакаў, — цёплай, мутнай i брыдкай. Яна не спатолiла смагi, не дала нiякай палёгкi, а шлях да яе зусiм зьнясiлiў бамжа. Паляжаўшы нямала часу на беразе, ён зразумеў, што трэба вяртацца ў засень. На гэткай гарачынi доўга ня вытрымаеш.

Шлях па беразе ўгору быў i зусiм жахлiвы — бамж прапоўз крокаў дзесяць i зьнясiлена аблёг на траве. Дыхаць зусiм стала неяк. Цела ўсё гарэла, i ён не разумеў чаму. Ад сонца цi, можа, у ягоным нутры быў такi жар? Усё ж ён неяк дапоўз да абрыву, трэба было ўскараскацца на яго, пад хвоi, у засень. Але як?

Трохi паляжаўшы, ён падняўся на кукiшкi, затым на ногi, аблёгся грудзьмi на ўзровак i не ўтрымаўся. Ногi падламiлiся, галава закружылася, бор кудысьцi паехаў, i ён споўз долу. Так, мусiць, ня трэба было яму паўзьцi да ракi, трацiць апошнiя сiлы. Палёгкi сабе ён не прыдбаў, а становiшча сваё пагоршыў. Як i ў жыцьцi. Дамаеш нешта зрабiць, каб лепш, а робiцца наадварот — яшчэ горш. Запаўзьцi ў сваю нару? Але там з учарашняга ўсё абрушылася, схову там не было. Ну але няўжо ён не адолее гэты паўтарамятровы абрыў, — аж зазлаваў на сваю зьнямогу бамж. Няўжо ён так аслабеў?

Новая спроба, аднак, таксама не прынесла посьпеху, — чалавек аблягаўся грудзямi, шкрабаў башмакамi па ўсохлай, з каранямi зямлi, а ўскараскацца на абрыў ня мог. I зноў зьнясiлена асядаў долу. Але ён так iмкнуўся ў лес, пад засень хваёвых шатаў, дзе, думалася, быў яго паратунак.

Пасьля чарговае i марнай спробы ён, здаецца, страцiў прытомнасьць.

А як ачуняў, не адразу зразумеў, дзе ён. Побач была нейкая земляная сьцяна, пад ёй зьявiўся нешырокi цень — сонца заходзiла за бор. I бамж адчуў прахалоду. I тады ён прыпамятаў салдата. Цi вернецца салдат? Зрэшты, наўрад цi вернецца, чаго яму вяртацца сюды — на пагiбель у гэтую праклятую зону? Хай iдзе куды ў белы сьвет, можа, знойдзе iншае месца. Дарма ён яго тут трымаў, прынаджваў i суцяшаў — трэба было адразу прагнаць. Аблаяць апошнiмi словамi й прагнаць — куды лезеш, дурань! Ды во пашкадаваў i пагубiў. Хаця цi пашкадаваў? Усё ж ён быў тут патрэбны, таму бамж i пакарыстаўся iм. А цяпер салдат наўрад цi доўга працягне, жальлiва разважаў бамж са спазьнелаю, аднак, жаласьцю. Цяпер яму стала зразумела, чаму партыйны iнструктар зь iм не паехаў, толькi хвалiўся зонай. Нiкога яна не гартуе — яна ўсiх губiць. Але што крыўдаваць на iнструктара, можа той толькi выконваў партыйнае даручэньне сярод бамжоў. Бо мусiць жа, партыя i сярод бамжоў павiнна весьцi нейкую масава-растлумачальную працу. Хоць бы пад лёзунгам: савецкiм людзям атам ня страшны, як колiсь пiсала газэта Правда . Разумныя ў тое, вядома, ня верылi, але колькi iх было, разумных. Калi ў часе ягонай службы ў войску да каго з афiцэраў падкатваўся асабiст з дужа сакрэтным даручэньнем, мабыць, нiхто таму не адмаўляў. На тое не хапала нi розуму, нi адвагi, усе спраўна выконвалi ўсё, што патрабавалася. Кожнаму тады абяцалi: як вы — нам, так i мы —вам. Тое падабалася. Але як яго вытурылi з войска, i ён пабег да асабiстаў па дапамогу, тады атрымаў ад iх кукiш: прабач, нiчога ня можам, ня ў нашай кампэтэнцыi.

А як ён iм паказаў кукiш, ужо стаўшы бамжом, тады амаль што пакрыўдзiлiся — ну, такога ад цябе не чакалi, вэтэран, нашая апора i надзея. Але ўжо тады ён пляваў на ўсё i на ўсiх на сьвеце, ён стаў жыць толькi ўласным клопатам i нi на каго не зважаў. Якую з таго меў карысьць — iншая справа. Ягоны настаўнiк бацька ўсё жыцьцё пражыў для людзей i дацягнуў да дзевяноста гадоў. Але што гэта было за жыцьцё? Асаблiва апошнiя гады. Зьнямоглы, усiмi пакiнуты ў глухой, непэрспэктыўнай вёсцы, ён цiха сканаў, i толькi праз тыдзень яго выпадкам знайшла суседка. Пахаваць не быо каму, сына нiдзе не маглi знайсьцi, бо нiхто ня меў ягонага адрасу, ён гадоў восем не пiсаў бацьку — не было чаго. Мабыць, гэтак жа лiчылi i астатнiя два сыны, якiя жылi немаведама дзе i пра бацькаву сьмерць, можа, яшчэ й не дазналiся.

Нядобры ён быў да бацькi, ня лепшы й да сына — таго лабаценькага Дзянiскi, якога некалi пакiнуў у ракетным гарнiзоне. Але калi да бацькi асаблiвых сантымэнтаў ня меў, дык за сына дужа балела душа — якi ён, дзе ён, цi жывы хаця? Усё зьбiраўся напiсаць, зьезьдзiць, але куды i за што? Ды й былая жонка, мацi Дзянiскi, хiба магла яму адказаць — яна толькi дамагалася ад яго алiмэнтаў. А Дзянiскi, можа, няма ўжо i ў жывых? У свой салдацкi ўзрост, можа, прапаў дзе ў Афгане, у Чачнi, у якой са шматлiкiх гарачых кропак, куды пiшчом лезьлi нашыя iнтэрнацыяналiсты, пасылаючы чужых сыноў пад мусульманскiя кулi. Папраўдзе ён баяўся дазнацца горкае праўды пра сына i жыў, нiчога пра яго ня ведаючы. Яму аж занадта хапiла таго горкага болю, што ён стрываў у памятны дзень свайго разьвiтаньня з сынам.

Зьехаць быў змушаны, зьбiраўся рабiць тое цiха, неўпрыкмет, як не было дома жонкi. Разьведзеныя, яны доўга жылi ў адной кватэры, у адным пакоi i мiж iмi — пяцiгадовы Дзянiска. Таго дня зранку жонка выправiлася ў сваю сталоўку, ён, не зусiм цьвярозы пасьля ўчарашняга, торапка пакiдаў у сумку свой небагаты набытак i надзеў афiцэрскi шынель са споратымi пагонамi. Дзянiска адразу заўважыў бацькавы зборы i кiнуў мэталiчны аўтамабiльчык, якiм гуляў на падлозе. Ты куды, папка? — Я хутка , — схлусiў бацька, каб не трывожыць сына. Ты ў краму па шакаладку? — дапытваўся сын. — I я з табой . Я ня ў краму, я ў iншае месца . Вазьмi й мяне ў iншае месца , — бы што прадчуваючы, прасiўся сын, ужо надзяваючы сваю куртачку. Што было зь iм рабiць? Сварыцца ў яго ўжо не было сiлы, але i куды ён мог яго ўзяць? Ня йдзi за мной, заставайся дома , — строга загадаў ён, i Дзянiска заплакаў. Дзiцячая душа, мабыць, ужо адчувала благое, ашукаць яе было нельга. А ён тады й не падумаў, што болей iм не пабачыцца. Выскачыў у дзьверы i накiнуў на прабой дужку замка. У пакоi пакрыўджана плакаў Дзянiска, i ён не хацеў чуць дзiцячага плачу. Той плач прадаўжаў гучэць у ягонай памяцi ўсе наступныя дваццаць цi болей гадоў, часам прападаючы, а то раптам узьнiкаючы — нясьцерпна, да роспачы. У згадках, снах, самых недарэчных па часе ўспамiнах...

Ну, але дзе ж салдат? Чаму не прыходзiць салдат?

Бамж ужо адкiнуў свае нядаўнiя велiкадушныя думкi пра тое, каб салдат не вяртаўся — яму дужа трэба было, каб вярнуўся. Што б зрабiў, калi б вярнуўся, чым бы дапамог бамжу, ён ня ведаў. Наўрад цi яму што памагло б. Але цяпер ён прагнуў пабачыць салдата, тое было вельмi патрэбна бамжу. I можа б, ён прынёс хоць малое калiва, хоць бы адзiн глыток. Яму так хацелася цяпер глынуць хоць трошкi, — адчуваў, тады стала б лепей. Як лепей было заўжды, калi выпU. Дурны ён, што паспадзяваўся, быццам адвыкне ў зоне. Нашто было адвыкаць?

Можа, выпiць — было самае лепшае ў яго бязладным жыцьцi. А ад лепшага не адмаўляюцца. Ды й навошта? Дзеля чаго? Шкада, што найкаштоўныя iсьцiны прыходзяць непапраўна позна.

Дык дзе ж салдат?

Невядома чаму ён зноў пачаў караскацца на абрыў, зрушыў зь яго пласт зямлi, i ўсё няўдала. Чаму ён гэтак караскаўся — хто ведае. Але такая была яго неўсьвядомленая апошняя воля —кудысь караскацца. Спазьнелая, марная воля. Як i ўсё спазьнелае, тое рэдка бывае ўдалым. Ня стала яно ўдачай i для бамжа. Мабыць, паратунку яму не было ўжо нiдзе, i ён падсьвядома адчуваў тое. Ды нейкая добрая цi не воля цягнула яго туды, на абрыў, да iх учарашняга лаўжа, здавалася, так было трэба. I тады ён адчуў, што гэты поклiч — поклiч канца. Сканаць належала на ўласным месцы — у лаўжы цi ў ложку, але ў сваiм кутку.

Але дзе ягоны куток? Кутка ў бамжа даўно не было, а можа, не было й нiколi. Ён свой куток прафукаў, прапiў, той растаяў у прывiдным алькагольным тумане. А цяпер бы ён так спатрэбiўся. Хаця б для магiлы...

Пасьля чарговае спробы ўлезьцi i чарговай няўдачы ён адчуў, як запякло — агнём апалiла ў грудзях, i чымсь салёным напоўнiўся рот. Тады ён сплюнуў у пясок, адчуваючы, як хутка зноў стала поўнiцца ў роце. Не адразу ён зразумеў, што гэта iшла кроў. Кроў iшла з горла. Тое яго спалохала, але толькi на момант. Мабыць, так яно й павiнна быць. Усё папярэдняе было падрыхтоўкай да такога канца.

Ён ляжаў на баку пад абрывам i ўжо не пляваў, толькi павярнуў долу твар. Кроў плыла на пясок. Усё ж крывi было шмат, i мабыць, трэба быў час, каб яна сышла ўся. Зь ёй сыдзе й жыцьцё...

Але, можа, раней прыйдзе салдат?

Салдат зрабiўся дужа патрэбны бамжу — зусiм ня дзеля паратунку, а для чаго, ён i сам ня ведаў. Што б ён сказаў салдату? Увогуле сказаць было шмат, для таго не хапiла б жыцьця. Але, можа, найперш разьвiтацца. Разьвiтацца, не расказаўшы. Вось так, нiчога ён не пасьпеў у жыцьцi — нi для сябе, нi для другiх. Жыцьцё нядаўна яшчэ здавалася такое нясьцерпна даўгое, а апынулася кароценькiм, бы заечы хвосьцiк... А гэтага няўдаку-хлопца таксама скруцiць тая ж самая радыяцыя, што даканала яго. На самым пачатку ягонага маладога жыцьця. Усё ж жыцьцё, якое б яно нi выдарылася, самае каштоўнае ў сьвеце перад чорным правальлем канца.

I ўсё ж ён хацеў дачакацца салдата. Можа б, той прынёс хоць глыток. А так...

Што значыла гэтае А ТАК, ён ужо не дадумаў. Ягоная цьмяная, з прывiдамi сьвядомасьць згасла. Паволi, трудна, быццам з астатнiх сiл чапляючыся за яву. Нарэшце зьнiкла зусiм...

Салдат нёс бульбу, ён дужа сьпяшаўся. Невялiкае вядзерца, аднак адрывала рукi, i ён хапаў яго за драцяную дужку то правай, то левай рукой. Невядома, цi яно сапраўды было цяжкое, цi хлопец надта аслабеў у гэтай дарозе. Час ад часу ён спыняўся пад хвоямi, ставiў вядзерца ў дол i нядоўга спачываў, штораз азiраючыся па бакох. Не, ваўка пакуль не было вiдаць, воўк за iм ня йшоў. Наўрад цi ён быў здольны бегчы, той пляшывы дахадзяга-воўк. Але й чалавек трацiў сiлы, дарма, што быў малады. Трудна было дыхаць, у грудзях увесь час тахкала сэрца, ён дужа змакрэў ад поту, але бушлат не скiдаў. Зьнiмаў толькi шапку, як адпачываў. Пасьля то надзяваў яе на галаву, то клаў на бульбу ў вядзерца. Усё роўна, i так, i так было душна, цяжка i нязручна. Зiмовая шапка замiнала яму, але й кiдаць яе не хацелася. Ён думаў, што шапка ўсё ж беражэ галаву ад нуклiдаў.

Сонца ўжо схiлiлася над лесам, сьвяцiла збоку i не так пякло, як у паўдзён. У лесе пабольшала прахалоды — нават на хваёвых грудках не было душнаты. Мiж хвояў гуляла-пералiвалася цёплае, залацiстае сьвятло, па iмшыстым доле слалiся касыя ценi, патрэсквала сухое гольле пад ботамi. Там-сям буялi верасы, а то пачыналi ўбiрацца ў сiлу, зацьвiтаць зарасьнiкi чарнiц. Але ягад яшчэ не было. Цi дачакаецца сёлета ягад? — самотна падумаў салдат.

Балота ён абышоў стараной — прадраўся праз хмызьняк i апынуўся на беразе рэчкi. Адсюль ужо блiзка было й да iхнага стойбiшча, i ён прысьпешыў свой хiсткi крок — хацелася, як найхутчэй.

Хмызьняковай сьцяжынай ён выйшаў нарэшце на iх беражок i трохi сумеўся — бамжа нiдзе не было. Нi каля рэчкi, нi на беразе, нi на абрыве. Яшчэ праз колькi крокаў ён згледзеў скорчаную постаць пад абрывам i падумаў, што той заснуў. Але штось яго затрывожыла, — надта ўжо скорчаная пастава бамжа прымусiла салдата кiнуць вядзерца i пабегчы туды. Там найперш ён убачыў згусьцелую кроў на пяску, на плячы кухвайкi i аж знячывеў ад думкi, што бамжа забiлi. Ажно пасьля зразумеў, што кроў iшла з рота. Бамж быў нежывы.

Надзiва самому сабе, салдат ня надта й спалохаўся. Адчуў толькi вострае пачуцьцё непрыемнасьцi, нават гiдоты, а затым i зьдзiўленьня — нашто так? Быццам бамж зрабiў тое сам з пэўным нядобрым намерам. Пасьля, аднак, зашчымела шкадаваньне i зь iм — паўзабытае адчуваньне ўласнай пакiнутасьцi. Цяпер зноў ён адзiн. Сам на сам. I ўся гэтая бульба — яго. Яе можна сьпячы i аднаму ўсё зьесьцi. I ня трэба нiкому аддаваць рэшту хлеба ў кiшэнi, — усё ж выгода ад гэтай неспадзяванай сьмерцi. Ён асьцярожна дастаў абкрышаны кавалак i пачаў яго есьцi. Мусiць, як у вайну. Вэтэраны расказвалi, што чым больш гiнула ў роце, тым больш для галодных заставалася харчу. I гарэлкi. А ён не прынёс бамжу выпiць, нават не папытаўся ў дзеда... Было журботна i паныла.

Салдат сядзеў побач зь нябожчыкам, жаваў хлеб i думаў. Мабыць, найперш трэба дроваў — тых, ля вогнiшча, пасьля залевы засталося мала. I ён, зьеўшы хлеб, паплёўся ў лес. Нешта сабраў i прынёс. Пасьля пачаў ладзiць цяпельца. Ён ня ўмеў карыстацца кацюшай i пазьбiваў пальцы, пакуль запалiў шкуматок. Далей таксама было не лягчэй — ад дымлiвага шкуматка распалiць кавалак сухога моху. Ён усё дзьмуў i дзьмуў, пакуль зусiм не закружылася галава i ён стаў, бы пoны. Трохi спачыў i зноў дзьмуў.

Можа, праз гадзiну цi болей учарашняе кастрышча ажыло, у вечаровай цiхманасьцi над рэчкай зноў пацягнуўся ўгару хвост дыму. Сьпяшаючыся, ён падклаў болей палiва — будзе гарэць. Галоўнае было зроблена — яны здабылi агонь. То была б агульная радасьць, якую цяпер меў адзiн. I яна менела напалавiну. Такая была тутэйшая арыфмэтыка. Арыфмэтыка сабачага жыцьця...

Пакуль гарэў ладны касьцёр, напальваў вугольле, салдат падышоў да бамжа. Што было рабiць? Наесьцiся бульбы i матаць адсюль? Ды — куды? Гэтае нязбыўнае пытаньне, бы праклён, вiсела над iм паўгода, i ён не знаходзiў на яго адказу. Можа, яго наогул не iснавала — адказу, а ён, дурань, яго шукаў. Iнакш бы ён не апынуўся ў зоне, а знайшоў бы якое iншае месца. Але цi было яно, тое iншае месца? Во i бамж апынуўся менавiта тут — ужо цi не зьвяла iх разам фатальная агульнасьць лёсаў? Але якая ў iх магла быць агульнасьць? Рознасьцi — гэта так, колькi заўгодна. А агульнасьцi?.. Аднак жа нешта было, iнакш бы яны не апынулiся разам.

Дык што ж — i канец iхны аднолькавы?

Гэткiя думкi палохалi, як было зь iмi згадзiцца? Салдат здрыгануўся i перастаў думаць пра тое. Лепш было наогул ня думаць. Калi б тое было магчыма...

Сонца зусiм схавалася за борам. Увесь бераг рэчкi i хмызьняк на баку зарэчча патаналi ў засенi, у якой патроху расплываўся шызы дым кастра. Толькi бязвоблачнае неба над лесам раскашавала-купалася ў разьвiтальным сонечным зьзяньнi — там гралi шчасьлiвыя бомы, якiя не дасягалi зямлi. На зямлi ўладарылi бомы хаўтураў.

Нарэшце салдат паклаў у вугольле дзясятак бульбiнаў, старанна загарнуў iх у прысак. Хай пякуцца. А сам падышоў да нерухомага цела бамжа. Што зь iм рабiць? Мусiць жа, трэба было яго пахаваць? Але нi рыдлёўкi, нi нават здатнага для такой патрэбы нажа ў iх не было. Салдат узьлез на абрыў i выламаў зь ляшчыны тоўстую палку. Канешне, лепей было б пахаваць на абрыве, збоч ад iхнага начнога лежбiшча, але палкай там не ўкапаеш. Там дзернiна i хвойныя каранi... I ён пачаў капаць у пяску, пад абрывам, побач зь целам нябожчыка. Тут было лягчэй, ён калупаў палкай i жменямi выграбаў пясок. Праз гадзiну атрымалася ямка, — мелкаватая, праўда, i нязграбная. Як i бамжова жыцьцё, падумаў салдат. Якое жыцьцё, такое й пахаваньне. Ды i ўсё жыцьцё ёсьць, мусiць, заробкi на паховiны, не на што iншае. А некаторыя думаюць — на карUру. Кожная карUра во —канчаецца ямай. Дык цi варта так дбаць пра яе? Пра карUру або пра яму — салдат ужо дадумаць ня мог. Ён аж спалохаўся ад думкi: а цi будзе каму пахаваць яго?

Можа, ня трэба было хавацца, уцякаць, можа, лепш, каб яго знайшлi. Вядома, i пакаралi. Чорт яго ведае, што ў жыцьцi лепш, а што горш. Ён цi не з маленства хацеў пайсьцi ў армiю, з кнiжак i кiно яму падабалася ўсё вайсковае — зброя, абмундзiроўка, тэхнiка. Ён нават прагнуў абараняць радзiму i пры тым праявiць геройства. Ён радаваўся, як у ваенкамаце яго прызначылi ў ракетныя войскi, i ня думаў, што гэтая радасьць хутка вылезе яму бокам. Давялося пачарнець з гора — ня радуйся раней часу, дурань.

Ён не хацеў жыць брыдка, прагнуў сумленьня i чысьцiнi. Атрымалася ўсё наадварот. Дык што ж яму — гiнуць цяпер у свае дзевятнаццаць гадоў?

Задумаўшыся, ён не адразу заўважыў, як побач паявiлася птушачка — маленькая вяртлявая трасягузка з доўгiм хвосьцiкам. Немаведама адкуль узяўшыся тут, яна бесклапотна паскакала па пяску, штосьцi там клюнула, азiрнулася на адзiнокага, прыбiтага горам чалавека ля вогнiшча i нiбыта цiхенька пiскнула.

— Плiсачка! — прашаптаў ён зь нечаканай пяшчотай, адразу ўспомнiўшы слова, якiм у вёсцы клiкалi гэтых птушак. Але птушка адразу пырхнула ўгару ды iмклiва адляцела за рэчку. Нашто яна тут, па чыю душу прылятала? — растрывожана думаў салдат, крануты нечаканым паяўленьнем птушкi.

Тым часам, мабыць, сьпяклiся бульбiны.

Салдат выграб з прысаку крайнюю, трохi абцёр яе аб штаны i спрабаваў адкусiць. Але чамусьцi ня здолеў — абпякло ў роце i спазма здушыла горла. Тады ён памкнуўся другi раз, i другi раз нiчога ня выйшла. Штосьцi сталася зь ягоным горлам цi страўнiкам — тыя не прымалi ежы. Пачало мкнуць на ванiты, i ён выпусьцiў бульбiну. Хлопец не на жарты спалохаўся — ён ня мог есьцi. Затое мацнелi ванiты, разы два з горла лiнула ледзьве не на касьцёр. Ад нутраных сутаргаў у яго выварочвала страўнiк — так было кепска. Нiзка схiлiўшыся над долам, ён сядзеў ля прытухлага вогнiшча ўжо бяз жаднай увагi да бульбы. Ён чакаў, калi ягоныя пакуты скончацца. Але пакуты не канчалiся — пакуты, здаецца, мацнелi.

Так доўжылася нямала часу, пачаў затухаць касьцёр. У цемрыве ночы зводдаль цьмяна блiшчэла вадзяная пляма затокi. Побач, трохi асьветлены рэштай вагню, ляжаў скалелы нябожчык. Мабыць, трэба было падкласьцi палак у вогнiшча, ды салдату было не да таго. Ён зрабiўся абыякавы да вагню, пра якi нядаўна яшчэ гэтак дбаў. Прыйшла чарга дбаць пра сябе.

Трохi, аднак, саўладаўшы зь немаччу, ён устаў, падняў ацежалелае нежывое цела i звалiў яго ў яму. Загарнуць пяском не пасьпеў — зноў падступiлi ванiты. Тады ён аблёг долу побач i думаў, што, мабыць, тут i сканае таксама. Сканаць тут разам, можа, было б i няблага... Побач марудна памiраў касьцярок, у цемры на краях вогнiшча яшчэ варушылiся-мiргалi дробныя агеньчыкi. Спакваля i тыя атухлi...

Ачнуўся глыбкай ноччу — яму й зусiм стала блага. Толькi пасьпеў сесьцi на сьцюдзёным пяску, як зноў скалануўся ад ванiтаў. Ванiтаваць даўно ўжо не было чым, але ўсё роўна яго iрвала знутры, — здаецца, iрвала з вантробаў. Ён не разумеў чаму, i то крыху паднiмаўся, то зноў аблягаў долу. Мiж пакутных сутаргаў трохi забываўся ў зьнямозе, каб неўзабаве прахапiцца зноў i зноў надрывацца ў ванiтах. Здаецца, ужо зусiм апусьцеў страўнiк i ўсе вантробы, а нясьцерпная гарката не пераставала iмкнуць з горла, сутаргi не спынялiся. I яму здавалася, што лепей сканаць, чым так пакутваць.

Можа, пад ранак трохi заснуў.

Прачнуўся, як ужо разьвiднела, сеў, пачаў выцiраць запэцканае падбародзьдзе, грудзi. I тады на пальцах убачыў кроў — як i ўчора ў бамжа. Зь ягонага рота таксама iшла кроў. Значыцца, i яго неўзабаве чакае тое ж.

Але ж ён не хацеў памiраць...

Ён з натугай устаў i, хiстаючыся, пайшоў берагам прэч. Прэч ад гэтай затокi, ад вогнiшча, ад незакапанай магiлы. Яму трэба было дабрысьцi да броду.

Мабыць, новая мэта надала нейкай сiлы — хiстка, няўпэўнена, аслабела ён адолеў, аднак, немалы кавалак шляху па лесе. Але i выдыхся дашчэнту. Упаў у падлеску, сярод арабiнавага маладняку, доўга ляжаў. Сьвядомасьць яго затуманiлася, часам ён пераставаў разумець, хто ён i дзе знаходзiцца. Але не надоўга. Усё ж ён прымушаў сябе ўстаць i йсьцi. Яму вельмi трэба было дайсьцi да броду.

— Людзi-i-i-i, людзi-i-i-i, — намагаўся ён крыкнуць, але зь ягоных вуснаў зьлятаў толькi шэпт. Нiхто нiдзе не адгукаўся. Ды i нiдзе не было нiкога. Не было нават ваўка. На момант успомнiўшы дахадзягу, салдат прамовiў у думках: дзе ты, браток па няшчасьцi? Воўк ты мой, воўча... Хадзi, можа, паратуемся разам...

Пачала дужа дакучаць смага — хацелася пiць. Ды рака й балота засталiся ззаду, у бары вады не было. Ён разумеў гэта i трываў. Ён толькi iшоў. Ад дрэва да дрэва, ад хвоi да хвоi. Аднак усё выразьней стаў адчуваць, што ня дойдзе.

Але няўжо сапраўды ня дойдзе?

Спалох трохi надаў сiлы. Але няшмат. Аслабела пратупаўшы дзясятак крокаў, падаў на дол, ляжаў. Нашто ж усё так атрымалася, чаму? — гучала ў iм недаўменнае пытаньне. Усё тое ж пытаньне без адказу. Хто загубiў ягонае жыцьцё? I чаму? А можа, гэтак з самага пачатку наканавана лёсам? Тады ён не вiнаваты. Сам ён ужо бясьсiльны што-небудзь у iм зьмянiць.

Устаючы, ён кiдаў кароткiя позiркi па бакох — думаў, мо дзе ўбачыць людзей. Каб крыкнуць. Ды людзей не было. Не было i ваўка. Салдат застаўся зусiм адзiн у гэтым прыгожым i страшным лесе.

Стала чамусьцi цёмна. Можа, настала ноч? Значыць, ён так i не дапяў да выратоўчага броду, ня выбраўся з гiбельнай ямы. Цемра навалiлася на лес, на салдата, i ён ужо не разумеў, у якi бок iсьцi. I цi iсьцi наогул? Сiлы ў яго не было нават устаць...